این استان از  نظر مساحت ششمین استان کشور است. در حال حاضر دارای 4 شهرستان 14 شهر 10 بخش و 28 دهستان است.

شهرهای آن عبارتنداز: سمنان، شاهرود، دامغان و گرمسار.شهرهای تابعه استان نیز عبارتند از سمنان - مهدی شهر- شهمیرزاد - سرخه -شاهرود -بسطام -تجن -کلاته -خیج -میامی -بیارجند -دامغان -گرمسار -ایوانکی و آرادان.

استان سمنان در دوران باستان بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده گانه اوستایی بود.

برخی از دانشمندان این ایالت را گیلان فعلی می دانند ولی قدر مسلم این که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبی البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار, دماوند، فیروزکوه، شهمیرزاد، لاسگرد، ده نمک و آهوان، قوشه، ویمه و نقاط کوهستانی مازندران بوده است.

سمنان

در زمان کمبوجیه سمنان مانند پلی سه ایالت ری و خراسان و استرآباد را به هم وصل می کرد. در دوره های بعدی نیز منطقه سمنان مورد توجه خاص حکومت های مرکزی قرار گرفت و  مناقشه های متعدد بر سراین منطقه بین قدرتمندان در گرفت.

اشکانیان هم ایران را به هجده ایالت تقسیم کرده بودند که یکی از آنها کمیس یا قومس در نواحی سمنان و دامغان بود. از زمان سلسله طاهریان تا غزنویان نیز سمنان اهمیت خود را حفظ کرد و ازجمله مناطقی بود که شاهد انبوه کشمکش‌ها بود.

یکی از حکام معروف ایالت کومش در زمان غزنویان امیر اجل بختیار بن‌محمد معروف به ابوحرب بختیار بود که بانی منار مسجد جامع سمنان و بقعه پیر علمدار کرمان بود.سمنان در دوران مغول همچون سایر نقاط ایران از حملات در امان نماند و متحمل خسارات فراوان شد.

مراکز تاریخی و باستانی

‌‌‌برج چهل دختران: در اواسط خیابان حکیم الهی و بر سر راه شهر به محلات ثلاث برج کهنه و قدیمی و نیمه مخروبه ای وجود دارد که به نام برج چهل دختر یا چهل دختران نامیده می‌شود.

وجه تسمیه این برج چنین است که مردم معتقد برج مذکور را چهل دختر که دست از تعلقات دنیوی کشیده و تارک دنیا شده بودند با گل و خشت ساخته اند.

قدر مسلم این است که تاریخ بنای برج با آتشکده به زمان قبل از اسلام بر می‌گردد.

همانطور که از نام کوشمغان و زاوغان که در نزدیکی برج قرار دارد برمی‌آید و با توجه به مقام مغ که پیشوای زردشتیان بود می‌توان اطمینان‌داشت که برج مذکور زمانی‌ آتشکده و یکی از اماکن متبرکه زردشتیان بوده است.

این بنا به صورت برج هشت ضلعی است که هر ضلع آن در خارج 4.5 و در داخل 2.80 متر است ،ارتفاع برج در بعضی قسمت‌ها 10 متر و در قسمت‌های نسبتا سالم دیگر به دوازده متر می‌رسد ضخامت دیوار تقریبا 50 تا 60 سانتیمتر است.

دروازه ارگ سمنان‌: یکی از آثار تاریخی و با ارزش و زیبای سمنان , دروازه ارگ، بازمانده هنر دوران قاجار است که در تقاطع خیابان‌های آیت الله طالقانی و شیخ فضل الله نوری واقع شده است.دروازه ارگ در گذشته درِ شمالی ارگ دولتی بود که هنگام تخریب ارگ به سبب شکایت فرهنگ دوستان و پیگیری آنان از ویرانی این دروازه جلوگیری به عمل آمد.

دروازه ارگ د رزمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حکومت انوشیروان میرزا  ضیاء الدوله فرزند محمد رحیم میرزا پسر دهم عباس میرزا نایب السلطنه که از سال 1300 تا 1305 هجری حاکم ایالت قومس بود بنا شد.این دروازه دو نمای شمالی و جنوبی دارد که نمای شمالی آن به مراتب زیباتر از نمای جنوبی آن است.

دروازه جنوبی ارگ سمنان: این دروازه در زمان ناصرالدین شاه ساخته شد و در محل ساختمان شهربانی واقع شده بود که دروازه جنوبی ارگ دولتی را تشکیل می‌داد. ساختمان بالای دروازه جنوبی در دو طبقه ساخته شده است.

در طرفین راهروی طبقه اول اتاق‌ها قرار دارند. در طبقه بالا نیز سه اتاق شمالی و جنوبی وجود دارد . در ماه مبارک رمضان به عنوان نقاره خانه از این ایوان استفاده می شد و مدتی هم هنگ ژاندارمری سمنان در ارگ مستقر بود.

ارگ علاء‌‌: ارگ علاء در 9 کیلومتری جنوب شرقی سمنان و کنار جاده سمنان به پایگاه هوایی در بخش علاء واقع شده است و یکی از آثار تاریخی اواسط قاجاریه به شمار می‌رود که به ثبت آثار تاریخی رسیده است.

مساحت تقریبی آن در حدود 100 متر و دارای زیربنایی در حدود 120 متر است . ارتفاع آن حدود 4.5 مترکه‌ با اضافه شدن طبقه دوم به حدود 8 متر می رسد . بنای ارگ به شکل شش ضلعی و ساختمان آن در دو طبقه ساخته شده است که ظاهرا محل حکومت محلی نیز بود.

دارالحکومه سمنان: این بنا در جنوب شهر و در میدان ابوذر غفاری (پاچنار) واقع شده است.‌ بنای دارالحکومه را به دوره فتحعلی شاه قاجار و پیش از زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله پسر فتحعلی شاه در سمنان نسبت می‌دهند.

قبل از اینکه ساختمان ارگ دولتی سمنان در شمال شهر احداث شود، دارالحکومه سمنان در جنوب شهر و در همین بنا که امروز به خانه کلانتر معروف است، مستقر بود.

شکارگاه ملاده (خانه ابراهیم‌خان): در روستای سرسبز و خوش آب و هوای ملاده (در حدود 70 کیلومتری شمال سمنان) دو عمارت بزرگ و باستانی و زیبا وجود دارد که در دو سمت شرق و غرب به فاصله حدود 50 متر به موازات یکدیگر قرار گرفته اند.

مصالح اصلی بنا، خشت و آجر و نمای آن آجر و گچ است . هر یک از این دو نوع ساختمان دو طبقه و دارای تعداد زیادی اتاق و راهروی مربوط به اتاق‌ها و طبقه فوقانی است . معماری ساختمان‌های مذکور بسیار زیباست.

مناره سلجوقیان سمنان: این مناره که در زمرة زیباترین مناره‌های تاریخی دوره سلجوقی است، در گوشة شمالشرقی مسجد جامع سمنان و در کنار شبستان شرقی واقع شده و به منار مسجد جامع نیز معروف است.

ارتفاع منار کنونی از سطح قاعده 31.20 متر و از روی بام 25.75 متر است که به علت وجود شبستان شرقی در پای منار 5.5 متر ، قسمت تحتانی آن دیده نمی‌شود. محیط مناره همجوار بام مسجد بیش از پنج متر است.

آرامگاه شیخ علاء الدوله سمنانی: این ساختمان واقع در روستای صوفی آباد سمنان، در آغاز بنایی رفیع و با عظمت بود که بدستور عمادالدین جمال الدین عبدالوهاب وزیر سلطان محمد خدا بنده از خشت خام ساخته شد، سپس خانقاهی برآن افزود و در آنجا به ریاضت پرداخت و پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد.

بنای خانقاه و آرامگاه این عارف مشهور که بازماندة معماری اواخر قرن هشتم است   به علت نداشتن استحکام و بی‌‌توجهی روبه ویرانی نهاد، به طوری که به جز دو ستون ایوان بقیة بنا منهدم شد .

مقبره پیرنجم‌الدین: این مقبره منسوب به پیر نجم الدین دادبخش یا تاج بخش در گورستانی به همین نام در سمنان واقع شده است.از شجره نامة مدفون این آرامگاه اطلاع صحیحی در دست نیست،  ولی عده ای وی را یکی از سرداران ملی سمنان در حملة مغول می دانند.

مقبره پیر نجم الدین که یکی از آثار دوره مغول است، شامل ایوان، حرم و گنبد است و به علت اینکه قبلا در وسط گورستان قرار داشته و حالا در خیابان می‌باشد، صحن ندارد.

آرامگاه حکیم الهی: آرامگاه این حکیم در نزدیکی میدان امام خمینی (ره) سمنان و در کنار خیابان حکیم الهی مقابل دبیرستان دهخدا  واقع شده و مدفن یکی از چهره های تابناک فلسفه و حکمت و یکی از مفاخر گرانمایه سمنان است. بنای آرامگاه را ایوان و چند سالن و اتاق تودرتو تشکیل می‌دهد.

بر پیشانی ایوان که مشرف به خیابان است و حدود پنج متر ارتفاع دارد کتیبه ای از جنس کاشی قرار گرفته است. حکیم الهی در رمضان 1243 متولد و در ربیع الاول 1323 فوت کرد. آرامگاه مذکور با تلاش پسرش حاج عبدالجواد الهی در سال 1321 شمسی بنا شد.

آرامگاه فانی: این آرامگاه در حدود صد متر با آرامگاه پیرنجم الدین فاصله دارد و مقبره ای زیبا از شاعری وارسته بنام فانی سمنانی و همچنین سید ابوطالب حسنی،ْ سردار  ملی سمنان در نهضت مشروطه  قرار دارد.

این آرامگاه به دلیل قدمت کم آن، جزو آثار تاریخی به شمار نمی آید . ولی از آنجا که مزار یکی از شاعران به نام است و نیز دارای نمایی جالب است از نقاط دیدنی سمنان محسوب می‌شود . آرامگاه فانی شامل گنبد و حرم و صحن و فاقد ایوان می‌باشد.

نمای خارجی به صورت مکعب مستطیل آجری می باشد که دو در اصلی طرفین بنا، حیاط را به بیرون متصل می‌کند.

مقبره درویش محمد: در قسمت شمالغربی سمنان و در روستایی به نام مومن آباد بین راه شوسه سمنان به فیروزکوه مقبره ای به نام درویش محمد وجود دارد. از تاریخ فوت و دفن این آرامگاه اطلاع درستی در دست نیست.

ولی گفته شده که وی یکی از عارفان قرن هشتم و از پیروان عارف بزرگ وار شیخ علاءالدوله سمنانی بوده، برخی نیز می گویند که مقبره تقی الدین علی دوستی سمنانی شاگرد معروف شیخ است.

درویش محمد به علت وارستگی و کرامتی که داشت مورد توجه و احترام مردم سمنان و نواحی آن بود و به همین جهت، درویش مومن‌آباد نیز نامیده شده است.

قلعه‌های سارو: در 10 کیلومتری شمالشرقی سمنان در نقطه ای کوهستانی به نام سارو آثار دو قلعه بسیار محکم و تسخیر ناپذیر موجود است که طرز ساختمان و انتخاب محل بنای آنها قابل توجه و درخور تحقیق است. این قلعه ها در دو طرف کلاته یا مزرعه سارو که چشمه ساری زیبا است واقع شده اند.

قلعه شمالی بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبیعی و خرابکاری افراد گنج یاب تا اندازه ای ویران شده و خالی از سکنه است  ولی اسکلت محکم آن ابهت خاصی به این دره بخشیده است.

قلعه کوشمغان: در سه کیلومتری غرب سمنان سه محله وجود دارد که در حال حاضر به نام های کوشمغان، زاواغان و کدیور خوانده می‌شوند و مجموع این سه محله را نیز محلات ثلاث می‌نامند.

با توجه به آثار موجود، محله‌های مذکور از محله های بسیار کهن سمنان محسوب می‌شوند. نام اصلی کوشمغان کوشک مغان بود که براثر کثرت استعمال کوشمغان شده است.

در این محله قلعه قدیمی ویرانی وجود دارد که در گذشته خندقی نیز در اطراف آن وجود داشت و مردم با استفاده از تخته پل وارد قلعه می‌شدند. در قلعه که از گذشته باقی مانده یکپارچه از سنگ است.

قلعه لاسگرد: در بین بقعه سیدرضا و شمال کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد، یکی از معروفترین قلعه های سمنان به نام دژ لاسگرد وجود دارد که با توجه به سرحدی بودن قریه لاسگرد در دوران قبل از اسلام به ویژه در زمان اشکانیان، احتمال می‌رود این قلعه در زمان اشکانیان بنا شده باشد.

این قلعه مستحکم که با خشت های خام بزرگ ساخته شده تا اواسط دوره قاجاریه پابرجا بود و پس از این تاریخ روبه ویرانی نهاد. آنچه اکنون از این قلعه عظیم مانده گذرگاهای  زیرزمینی سه طبقه ای است که همه به یکدیگر راه دارند.

قلعه پاچنار: در جنوب غربی میدان ابوذر و در محله اسفنجان سمنان آثار دو قلعه پر ابهت و قدیمی به چشم میخورد که به قلعه های پاچنار معروف هستند.

این قلعه ها به صورت دژهای دوران باستان ساخته شده بودند و از زمره قلعه‌های بسیار مهم نظامی و دفاعی شهرستان به شمار می‌رفتند. بعضی‌ها قدمت و تاریخ بنای این قلعه‌ها را به دوران طاهریان نسبت می‌دهند.

میدان باستانی دلازیان(چشمه شیخ): این میدان در هشت کیلومتری جنوب شرقی شهر سمنان و در پانصد متری خم رودخانه گیناب واقع شده است در انتهای اراضی کشاورزی نمای هشت تپه نزدیک به هم دیده می‌شود هرچند جاگیری تپه ها در کنار هم شکل هندسی ویژه‌ای ندارد اما از هر سو که بدان‌ها بنگریم همواره هشت برجستگی از دور پیداست.

بلندی این تپه‌ها یکسان نیست. ولی تفاوت زیادی هم ندارند. فاصله بین دامنه های پست تپه جنوبی تا دامنه های پایین تپه شمالی بالغ بر230 متر و فاصله مشابه تپه شرقی تا تپه غربی معادل 300 متر است. وسعت دامنه های هر یک از تپه ها متفاوت است و تپه های کوچکتر نیز دامنه و کنار تپه های بلند جای دارند.

تپه تاریخی ناسار (نوحصار): این تپه در سه کیلومتری شرق شهر سمنان و در پنج کیلومتری جنوب راه شوسه آن واقع شده است. در مورد وجه تسمیه آن عقیده بر این است که نام ناسار در اصل نو‌ حصار بوده و در اثر مرور زمان به ناسار تبدیل شده است.

آثار باقی مانده این شهر به صورت تل بزرگی در شمال شرقی ناسار فعلی مشاهده می‌شود. در حفاری‌هایی که سالیان قبل در این تپه به عمل آمد، اشیای فراوانی کشف شد. از قراین چنین بر می‌آید که بنای این شهر در حمله‌های اقوام مهاجم نابود شده و قریه ناسار کنونی در کنار خرابه‌های آن بنا شده‌ و لذا به نوحصار یا حصار نو معروف شده‌است.

حمام پهنه و گرمابه حضرت: حمامِ پهنه یکی از آثار قدیمی  و ارزشمند سمنان است که کمتر  مورد توجه قرار گرفته است . این حمام که در گوشة شمال غربیِ  تکیة  پهنة  سمنان،  بینِ  مسجدِ  جامع و  مسجدِ  امام خمینی ( ره )  و  امامزاده یحیی قرار گرفته و در سال 856هجری قمری،در زمانِ سلطنتِ  ابوالقاسم بابرخان، پادشاهِ  تیموری و به دستورِ  وزیرِ  وی، خواجه غیاث الدین بهرام سمنانی ساخته شده است.

حمام ناسار: این حمام در بازار عمومی شهر سمنان و جنوب شرقی تکیه ناسار واقع شده است و قریب سه قرن قدمت دارد و یکی از بناهای دوره صفویه است. این بنا در سال 1118 هجری در زمان شاه عباس به همت حاجی‌الحرمین آقا ملکی ساخته شد.

بر بالای سر در کوچک حمام که به وسیله راهروی طویل و به سربینه متصل می‌شود سنگ نبشته ای به ابعاد 30 در 20 سانتی متر به رنگ سیاه وجود دارد که نام سازندگان آن را نوشته است.

حمام قلی: این حمام در خیابان امام خمینی سمنان پشت هتل کومش در کوچه معروف به ملاقزوینی واقع شده‌است. در این حمام کتیبه‌ای که حاکی از تاریخ بنای اولیه آن باشد وجود ندارد اما عده ای تاریخ بنای آن را با آب انبار مقابل بنا هم‌زمان می‌دانند و اگر چنین باشد می‌توان این حمام را در زمره یکی از آثار قرن دهم به‌شمار آورد.

حمام نخست: این حمام در ابتدای بازار عمومی سمنان و در کنار خیابان شهداء قرار دارد که نسبت به حمام‌های دیگر سمنان جدید است. این حمام دارای سه بخش سربینه، گرمخانه و خزانه و بیش از سه متر از کف خیابان مجاور پایین‌تر است. سر در اولیه حمام دارای کاشی کاری و کتیبه‌ای از کاشی قرمز است که تاریخ ساخت آن نوشته شده‌است.

کاروانسرای شاه عباسی سمنان: در خیابان استاد مطهری جنب سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سمنان کاروانسرایی از دوره صفویه معروف به رباط شاه عباسی موجود است که به فرم چهار پلانی ساخته شده است حیاط کاروانسرا مستطیل شکل به طول 32.30 متر و عرض 26.5 متر است.

دو ضلع شمالی و جنوبی رباط دارای دو ایوان هم اندازه و مشابه با قوس جناغی است و در طرفین هر ایوان شش ایوان کوچک با قوس های جناغی است که به اندازه نیم متر از سطح حیاط بلند تر است.

کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد: در 36 کیلومتری سمنان و در قریه لاسگرد کاروانسرای آجری بسیار بزرگی از بناهای زمان شاه عباس اول صفوی قرار دارد. این کاروانسرا که در سمت جاده سمنان به تهران واقع شده دو ایوانی است و حیاطی وسیع دارد.

طول حیاط از شمال به جنوب 36 متر و عرض آن از شرق به غرب 31.5 متر است که اطراف آن را 24 حجره احاطه نموده است که حجره ها با کمی اختلاف قرینه یکدیگرند. دو ایوان بزرگ در غرب و شرق رباط ساخته شده است که با درگاه کوتاه و چند پله به دالان های چهار گانه  پشت مربوط می شود . سقف این ایوان تاق ضربی بزرگی است که تزئینات مربع شکل تودرتو دارد.

کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان: این کاروانسرا که در روستای آهوان، در 42  کیلومتری شرق سمنان واقع شده‌است، در سالِ  1097 هجری قمری در زمانِ  شاه سلیمان صفوی، برای استراحت زایرین امام هشتم که  از سمنان و آهوان به مشهد مقدس، مشرف می‌شدند، ساخته شد. اما به غلط، کاروانسرای شاه عباسی نام گرفت.

کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان، دارای حیاط وسیع مستطیل شکل، به طول 40  متر و عرض 32 متر، و چهار ایوانی است. جمعاً در اطراف حیاط 24 اتاق احداث شده است که ابعاد آنها به ترتیب 3.35 و 2.90 متر است.

آتشگاه سمنان: در محله اسفنجان سمنان آتشگاهی وجود داشت که تا سالیان قبل آثار ستون های ساختمان آن باقی بود این ستون ها در میان حصارهای سر به فلک کشیده متعلق به دوره های قبل از اسلام واقع بود.

اصولا آتشکده و آتشگاه مربوط به دوره های قبل از اسلام است و از این نظرمی توان پی به قدمت محله اسفنجان و آتشگاه سمنان برد.

در حال حاضر خرابه هایی کوچک از منطقه آتشگاه باقی مانده است. دیوارهای کوتاه با تلی خاک نمایانگر دوره احداث این بنا است. این منطقه و اطراف آن هم اکنون با ساختن خانه‌های جدید، مسکونی شده و آثار باقی مانده آتشگاه نیز به تدریج در حال نابودی است.

جاذبه‌های طبیعی

رودخانه گل رودبار: این رودخانه از ارتفاعات شمال شهمیرزاد سرچشمه می گیرد و در نزدیکی بند مهدی شهربا دریافت شعبه های ده صوفیان و شهمیرزاد حوزه ای وسیع را مشروب مشروب میکند. در شمال روستای درجزین شعبی دیگر به آن متصل میشود که پس از گذشتن از غرب سمنان در دشت فرو می‌رود. حواشی بالادست این رودخانه گردشگاه‌های بهاری و تابستانی مناسبی دارند.

چشمه‌های آب مراد، آب قولنج، آبگرم و آبسرد: مجموعه این چشمه های معدنی آبگرم در بخش مهدی شهر و در شمال غربی سمنان به فاصله 21 کیلومتری این شهر قرار دارد. اطراف این چشمه‌ها را ارتفاعات در بر گرفته ‌است. آب چشمه ها از دسته آب‌های کلروره سولفاته کلسیک و گوگردی است و در درمان بیماری های صفراوی، کلیه، کبد، نقرس، روماتیسم و درد مفاصل مؤثر است.

چشمه معدنی تلخاب: این چشمه در غرب سمنان و در شش کیلومتری شمالغربی روستای لاسجرد واقع شده است. تلخاب شامل دو چشمه است که محدوده‌ای استخری شکل را به وجود آورده که طول آن بیست متر و عرض آن دوازده متر است.

آب این چشمه تلخ و سرد است و مردم در فصل تابستان برای درمان سردرد، چشم درد یرقان، کهیر و رفع گرمی بدن به آنجا می‌روند.

چشمه آب معدنی شورآب: آب این چشمه از یک رشته قنات است که در شمال غربی شهر سرخه قرار دارد. مردم در فصل تابستان با پیمودن مسیر پنج کیلومتری از شهر سرخه به محل مظهر قنات شورآب می‌روند و در آن استحمام می‌کنند.

این آب دارای گوگرد فراوان است که برای درمان سردرد و درد چشم استفاده می‌شود و نمی‌توان مدت زیادی در آن ماند زیرا گازهای زیادی که متصاعد می‌شود، سرگیجه‌آور است.

چشمه معدنی نمک‌دره: چشمه نمک دره یکی دیگر از چشمه هایی است که در شش کیلومتری جنوب شهر سرخه و در کنار روستای بیابانک قرار دارد.

آب این چشمه از گنبدهای نمکی جاری است و مردم برای استفاده از آن در چاله‌هایی که اطراف آن را لایه های ضخیم نمک پوشانده است، استحمام می‌کنند. میزان غلظت نمک آن به حدی است که به هیچ عنوان نمی‌توان سر را به زیر آب فرو برد. مردم معتقدند که آب چشمه نمک‌دره برای درمان دردکمر و دردپا مفید است.

چشمه شیخ(چشمه سر): این چشمه در شمال شهمیرزاد از شهرستان سمنان و در مسیر جاده شهمیرزاد – چاشم واقع است.

مقدار آبدهی آن 60-50 لیتر آب در ثانیه است که به مصرف باغات اطراف می‌رسد هرساله آب و هوای معتدل و مطبوع شهمیرزاد انبوهی از مسافران را از نقاط مختلف استان سمنان مازندران و تهران به سوی خود جذب می کند.

این مکان برای ساکنان شهرستان سمنان کاملا شناخته شده است و مورد استفاده وسیع گردشگاهی است.

چشمه روزبه: این چشمه در شمالی ترین نقطه شهرستان سمنان بین استان سمنان و مازندران قرار دارد. میزان آبدهی چشمه مذکور به طور متوسط بر اساس آمارهای موجود در حدود 700 لیتر در ثانیه است ودارای آبی شفاف و بدون آلودگی است.این آب پس از گذشتن از تنگه روزبه به صورت رودخانه جاری میشود و پس از گذشتن از منطقه خطیر کوه به استان مازندران میریزد.

چشمه هوا خور سر: این چشمه در مناطق کوهستانی و سردسیر شمال غربی سمنان قرار دارد و راه ارتباطی آن از طریق جاده سمنان – فیروزکوه است.این منطقه پوشیده از ارتفاعات است و آب و هوایی سرد دارد و بارندگی آن بیشتر به صورت برف است که از اواسط پاییز تا اوایل بهار منطقه را می‌‌پوشاند. در این منطقه، سه چشمه وجود دارد که دو چشمه درکف دره و دیگری در دامنه آن واقع شده است.

آب این سه چشمه در مجموع در حدود 70-80 لیتر درثانیه است . بخشی وسیع از زمین‌های کف این دره پوشیده از چمن است . علاوه براین سه چشمه، چشمه های دیگری نیز وجود دارد که میزان آبدهی آن ها کمتر است .کمی پایین تراز این چشمه ها استخر خاکی به وسعت تقریبی 150 متر وجود دارد که آب هر سه چشمه از یک طرف داخل آن می ریزد و از طرف دیگر آن خارج می‌شود .

چشمه جوین: این چشمه در 60 کیلومتری شمال غربی سمنان در فاصله هفت کیلومتری شمال روستای جوین قرار دارد. مقدار آبدهی آن 50 لیتر در ثانیه است که نیمی از آن به مصرف کشت و زرع و باغ‌های روستای مذکور می رسد و نیم دیگر آن از دسترس خارج می‌شود.

آب این چشمه که شفاف، گوارا و شیرین است با عبور از دره ای که در کنار روستاست منظره ای بدیع و جالب را بوجود می آورد. در فصل بهار و تابستان عده زیادی از مردم مازندران، سمنان و تهران به این روستا می‌آیند تا ضمن گذراندن اوقات فراغت و اشتغال در امور زراعی و باغداری از مواهب طبیعی نیز بهره ببرند.

چشمه امامزاده محمدزید: این چشمه در 56 کیلومتری شمال غربی سمنان و در آبادی امام زاده شاه زاده محمد زید‌ واقع شده  و آب آن بیشتر در فصل های بهار و تابستان به مصرف کشاورزی می‌رسد .

ساکنان شهرستان سمنان به ویژه شهر سرخه در فصل تابستان برای گذراندن اوقات فراغت و زیارت بقعه متبرکه امام زاده شاه زاده محمد زید برای چند روزی هم که شده چادرهایی را در اطراف چشمه برپا می‌کنند و از طبیعت زیبا و هوای مطبوع و معتدل آن بهره می‌برند.

چشمه امامزاده عبدالله: این چشمه در قسمت شمالی روستای امامزاده عبدالله در شمال غربی شهر سمنان به فاصله 61 کیلومتری آن قرار دارد . 54 کیلومتر از این جاده آسفالته و هفت کیلومتر آن خاکی است . تعداد شش چشمه در دره این روستا وجود دارد که مجموعا 60-70 لیتر در ثانیه آبدهی دارند.

این منطقه کوهستانی دارای آب و هوای سرد در زمستان و معتدل در تابستان است. آب چشمه ها پس از خروج در بستر رودخانه جاری می شود و کمتر مورد استفاده کشاورزی قرار می‌گیرد. از مهمترین قابلیت‌های جهانگردی این منطقه می‌توان منظره دل انگیز آب و هوای معتدل و مطبوع در فصل تابستان و فضاهای طبیعی و زیبای چشمه ها نام برد.

غار دربند: بزرگترین غار استان است که در 21 کیلومتری شمال سمنان و سه کیلومتری جنوب شهمیرزاد واقع شده و مشرف بر دره سرسبز و خرم دربند است . این غار  در کمرکش کوه سنگی زیبایی به نام لهرد روبه مشرق قرار دارد و دره وسیع و سرسبز دربند در زیر آن گسترده شده است.

مدخل غار به عرض 75/2 متر و ارتفاع آن 35/1 متر است .وضع داخلی غار نسبتا ساده و بدون پیچ و خم است . فضای غار به صورت تالاری بیضی شکل است به طول 91 متر که عریض ترین قسمت آن 36 متر و بلندترین نقطه، سقف آن، 20 متر است .

منطقه حفاظت شده پرور: این منطقه در شمال شهرستان سمنان واقع شده و مساحتی برابر با 37 هزار هکتار دارد . حیوانات عمده آن عبارتند از : کبک،  کبک دری، تیهو ، باقرقره، یوزپلنگ، گرگ، شغال، کل  بز،  پلنگ، خرس، خوک، مرال و سمور. فصل شکار در این منطقه بین ماه‌های مهر تا اواخر دی است.

اماکن زیارتی و مذهبی
محراب مسجد روستای جوین: در روستای جوین (52 کیلومتری شمال غربی سمنان) در ضلع غربی داخل مسجد، محرابی کوچک وجود دارد که دارای قدمت بسیار است. البته سابقه محراب از خود مسجد فعلی بیشتر است. زیرا ساختمان قدیم مسجد را خراب کردند و مسجدی جدید به جای آن ساختند اما محراب مذکور دست نخورده و تقریبا سالم باقی ماند. اخیرا پایین دیوارهای طرفین محراب را تعمیر کرده اند و در نتیجه بخشی از پوشش معماری محراب خراب شده است. [آشنایی با مساجد]

مسجد امام خمینی(ره): این مسجد (سلطانی سابق) در مرکز شهر سمنان واقع شده و یکی از مهمترین و زیباترین بناهای تاریخی و مهم سمنان است. این مسجد دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب شرق و شمالغربی است.درِ شمالغربی به دالان درازی باز می‌شود که در انتهای آن تکیه پهنه است.

درهای شمال، جنوب و شرق دارای هشتی دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشوارة دو طبقه در طرفین با پشت بغل های کاشی کاری شده وجود دارد. در هشتی های شمالی، جنوبی و شرقی تاقهای آجری گنبددار با تاق‌نماهای متعدد با لچکی کاشی کاری شده مشاهده می‌شوند .

مسجد جامع سمنان: این مسجد را می‌توان در زمره کهن ترین و قدیمی ترین آثار اسلامی شهر سمنان به شمار آورد . گمانه زنی ها و حفاری های اخیر نشان دادند که این مسجد در قرن اول هجری روی خرابه های یک آتشکده بنا شده است . ولی در طول زمان , تعمیراتی در آن داده شده است . در حال حاضر در بنای کنونی مسجد , آثاری از دوره مغول و تیموری دیده میشود .

مسجد جامع زاوغان سمنان: این مسجد در شمال محله زاوغان سمنان و در میان باغ های سرسبز واقع شده است . این مسجد که از بناهای قرن دوم هجری و مربوط به دوره تسلط علویان در این سرزمین است . به همت سید ضیاءالدین محمد فرزند و جانشین سید ضیاءالدین علی صالح پسر عبیدالله بن حسین اصغر بن امام زین العابدین (ع) بنا شده است.

مصالح ساختمانی که در این مسجد به کار رفته آجر , گچ ,سنگ و خشت خام است . مسجد جامع زاوغان شامل ایوانی بلند است که ارتفاع آن بیش از ده متر است و رو به مشرق قرار دارد .

بقعه حضرت یحیی بن موسی(ع): در گوشه جنوب غربی تکیة معروف پهنه و در انتهای بازار جنوبی سمنان بقعه ای با بارگاه رفیع و مجلل به نام حضرت یحیی (ع) وجود دارد . حضرت یحیی بن موسی(ع) فرزند حضرت موسی بن جعفر (ع) و یکی از مرشدان راه حقیقت بود . در سال 198 هجری قمری حضرت علی بن موسی الرضا(ع) برای ارشاد مردم این سامان برادر خویش حضرت یحیی بن موسی (ع) را در سمنان مامور این امر مهم فرمودند.

بقعه حضرت علی بن جعفر(ع): این بقعه در خیابان شهید رجایی واقع شده است . و مساحت این مجموعه در حدود 3500 متر مربع و محل دفن امام زاده جعفر(ع) فرزند امام صادق (ع) است. در قسمت جلو ایوان و پیش فضای آن , یک مهتابی بزرگ به طول بیست و دو متر و عرض ÷انزده متر واقع گردیده که با دوازده پله به حیاط کوچک کنار بقعه راه پیدا می کند . صحن ها , صفه , سالن, راهرو و مهتابی ,محل دفن اموات بوده و به صورت گورستان عمومی درآمده است.

بقاع سیدرضاوسیدعلی اکبر: در قریة لاسجرد و در راه قدیمی عبوری سمنان به تهران بنای امام زاده ای مشاهده می شود که به نام امام زاده سید رضا و سید علی اکبر از اولاد حضرت امام موسی کاظم (ع) مشهور می باشد. این امام زاده در نزدیکی کاروانسرای شاه عباسی در یک حیاط وسیع که دارای گورهای بسیار است واقع گردیده است .

نمای امام زاده شامل حرم و گنبد و دوایوان غربی و شمالی است. که متصل به بقعه و فاقد هرگونه تزئینات است. نمای خارجی بقعه که تقریبا به شکل مکعب مستطیل است با گچ سفید شده است.ودر سمت جنوبی آن راه پله های پشت بام امام زاده قرار دارد . در سمت شرقی بقعه نیز دری کوچک وجود دارد که حرم را از ضلع شرقی حیاط متصل می کند . حرم به صورت پنج اتاق تودرتو است.

بقعه سی سر: این زیارتگاه در جنوب میدان شهید بهشتی شهر سمنان و در کنار خیابان علاء الدوله واقع گردیده است . مردم سمنان درباره دفن شدگان بقعة سی سر داستانی شنیدنی می گویند . در زمان خلافت مامون یکی از سادات علوی مورد تعقیب عمال بنی عباس قرار گرفت و از ترس جان به سمنان گریخت.در سمنان نیز چون ماموران خلیفه را در تعقیب خود دید راه فرار خود را از بیراهه به طرف شمال سمنان ادامه داد و تصادفا به دهکدة درجزین رسید .

در یکی از باغ‌های خارج درجزین , عده ای به زراعت مشغول بودند. وی به آنان پناه برد و جریان تعقیب خود را از طرف عمال بنی عباس شرح داد. چون مردم درجزین شیعة اثنی عشری بودند , مقدم او را گرامی داشتند و برای نجات وی راهی یافتند. از آنجا که هر آن انتظار می رفت ماموران برای دستگیری او از راه برسند فورا او را بین خود جای داده و به لباس دهقانان در آوردند. پس از انجام این کار , عمال بنی عباس از راه رسیدند و به جستجو پرداختند .

دهقانان از وجود چنین شخصی اظهار بی اطلاعی کردند . بالاخره سربازان خلیفه همه آنان را که جمعا چهل نفر بودند به قتل رساندند و سر آنان را در آب رودخانه گل رودبار که از دهکدة درجزین عبور می کند انداختند . سی سر از چهل سر به آب انداخته شده در محله جنیدان به دست آمد و در بقعه سی سر دفن گردید . 9 سر در محله ناسار از آب گرفته شده و سر بعدی در جریان آب ناپدید شد.

بقعه پیغمبران: این بقعه در 18 کیلومتری شمال شرقی سمنان بر فراز کوهی بلند قرار دارد . در باره شجرنامه این بقعه اطلاع دقیقی در دست نمیباشد. اما طبق اعتقادات مردم سمنان و همچنین طبق مفاد کتیبه موجود , صاحبان بقعه از فرزندان نوح بن پیغمبر  بوده اند که به نام ها ی سام النبی و لام النبی مشهورند. بارگاه پیغمران شامل حرم , گنبد , ایوان و صحن است . حرم محوطه چهار گوشه است. در وسط آن , زیر گنبد و روی قبر , صندوق مشبک چوبین قرار دارد. گنبد مخروطی بقعه یک لایه و فاقد پوشش است.

بقعه پیر علمدار:
در نزدیکی میدان امام خمینی(ره) سمنان مقبره ای وجود دارد که به پیر علمدار مشهور است . در مورد نسب و تاریخ زندگانی مدفون این آرامگاه اطلاع دقیقی در دست نمی باشد.‌ عده ای معتقدند که درهنگام مسافرت حضرت امام رضا از مدینه به مرو , در سال 198 هجری قمری پیر علمدار نیز جزو ملتزمان رکاب ایشان بود و وقتی به سمنان رسیدند پیر علمدار فوت نموده و در محل کنونی دفن گردیده و عده ای نیز معتقدند که علمدار یکی از مجاهدین و سرداران ملی سمنان بوده و در حمله مغول به سمنان در راه دفاع از وطن به شهادت رسیده است.

مراکزخرید:

بازار سمنان: این بازار در حدود 180 سال قبل، در اوایل سلطنت سلسله قاجاریه ساخته شد. بازار سمنان که به سبک معماری سنتی ایران با سقف های خشتی و آجری متناسب با وضعیت آب و هوای خاص منطقه کویری ساخته شده، بزرگترین مرکز خرید و فروش کالاهای تجارتی است. در گذشته بازار عمومی شهر متشکل از راسته بازار و بازار شیخ علاءالدوله (بازارمرده‌ها) بوده است.

بازار شیخ علاء الدوله: بازار شیخ علاءالدوله از جنوب خیابان امام خمینی سمنان و متصل به آن شروع می‌شود و در 2000 متری،  اندکی به شمال متمایل می‌شود و در شمال خیابان امام خمینی و متصل به آن تا گورستان قدیمی علمدار ادامه می یابد.به سبب احداث این خیابان، این بازار به دو قسمت تقسیم شده است. بازار در قرن هشتم به همت شیخ علاء الدوله سمنانی عارف مشهور ایران همزمان با بنای شبستان شیخ علاء الدوله ساخته شد.

دامغان
دامغان در حدود 400 سال پیش از میلاد مسیح چنان عظمتی داشت که اشک سوم و تیرداد اشکانی در سال 249 پیش از میلاد آن را پایتخت خود اعلام کردند. این شهر تا قرن دوم میلادی اهمیت خود را حفظ کرد و مرکز ایالت بزرگ قومس بود. برخی ها، طرح این شهر را به هوشنگ نسبت داده اند.

این نظریه به واقعیت نزدیکتر است که مردم این منطقه دراطراف رودخانه چشمه علی که در دره کوههای شمالی جاری است اسکان یافتند و مدنیتی را بوجود آوردند. چنانکه نوشته اند , نزدیک به چهارصد سال پیش از میلاد جمعی از مغان در مسیر رود سکنی گزیدند و به همین علت , نخست این منطقه ده مغان نامیده می شده و به مرور زمان و در آخر الامر به دامغان تبدیل گردید.

دامغان مدتی پایتخت زمستانی اشکانیان بود و تا کشته شدن یزدگرد، آخرین پادشاه ساسانی موقعیت خود را  حفظ کرد. در دوره های حکومت امویان، عباسیان،  طاهریان سامانیان، سربداران و دیلمیان دامغان از موقعیتی ممتاز برخوردار بود.

بناها و یادمان‌های تاریخی

عمارت آغامحمدخان وفتحعلی شاه قاجار:
استان  قومس وعلی الخصوص  شهر دامغان مورد توجه اولین پادشاه قاجار بود و به همین جهت آغا محمد خان و فتحعلی شاه در چشمه علی دامغان ساختمان‌های زیبایی را بنا کردند. این دو ساختمان تقریبا مقابل هم واقع شده اند.

در قسمت شمال و در داخل دریاچه، به فاصله  حدود پانصد متر از تپه‌های آبده ساختمانی است دو طبقه دارای ایوان محصور در آب که فتحعلی شاه قاجار آن را ساخته بود. برای ورود به این بنا باید در ضلع های شرقی و غربی از روی تخته‌ای که قریب دومتر روی آب قرار داده اند، گذشت.  درِ طبقه تحتانی و فوقانی که ایوان دارد از دو طرف باز می شود.

و هر کس در آن بنشیند از دو سو دریاچه را زیر نظر دارد.  علاوه بر بنای فوق به فاصله ده متری از ضلع جنوبی دریاچه ، ساختمانی متعلق به دوره آغامحمدخان قاجار واقع است. ساختمان دارای یک طبقه و یک شاه نشین فوقانی است.  این بنا هم از نظر معماری و هم از نظر مکان به زیبایی بنای فتحعلی شاه نیست. اما دارای قدمت می‌باشد.

عمارت دخترناصرالدین شاه: در قسمت امیر آباد دامغان و در مقابل قلعه، عمارتی وجود دارد که نمای ظاهری آن با نقش و نگار های آجری تزئین شده است.  اهالی منطقه. این بنا را به دختر ناصرالدین شاه قاجار نسبت می‌‌‌دهند که زمانی به آنجا تبعید شده بود. نمای اصلی بنا دارای ایوان ورودی و دو ایوان طرفین و ایوان نشیمن در بالای سردر با سقفی چوب نما شده است.

برج پیر علمدار: برج پیر علمدار در شرق شهر دامغان در محله خوریا نزدیک مسجد جامع و مدرسه حاج فتحعلی بیگ واقع شده است. این مقبره به سال 417 هجری قمری ساخته شده است. ارتفاع این بنا 13 متر، قطر داخلی آن چهار و نیم متر و شهرت آن به دلیل کتیبه ای زیبا با خط کوفی مشبک است. این ساختمان به سبک بنای چهل دختران است. اما نه به ظرافت و زیبایی آن. ساختمان مذکور مقبره محمد بن ابراهیم،  پدر ابو حرب بختیار  ممدوح منوچهری دامغانی است. گنبد مذکور سابقا ایوانی داشت که امروزه دیگر اثری از آن وجود ندارد. در دور ایوان کتیبه ای وجود داشت که در حال حاضر مقدار کمی از آن یادگار مانده است.

گنبد زنگوله: در قرن هفتم هجری در جنوب غربی شهر دامغان جنب خیابان، بنایی از خشت خام ساخته شده است که در حال حاضر از آن گنبد اثری باقی نمانده  است. این بنا دارای ارتفاعی در حدود شش متر و البته از تاق نماهای مقرنس بهره‌مند است.

مدرسه موسویه: مدرسه موسویه را حاج موسی آقا قاجار در سال 1270 هجری قمری بنا کرد. این مدرسه در محله بالای کوی دباغان دامغان قرار دارد. درجنوب مدرسه مسجدی ساخته شده که ساختمان آن از آجر و به شکل کثیرالاضلاع است.

این مسجد دارای ده اتاق است و از سطح زمین نزدیک یک مترو نیم بلندتراست. تالار فوقانی که روبروی در مدرسه واقع شده است پنج در دارد که درها به طرف حیاط مدرسه باز می شوند. و پشت آنها حیاط‌‌ خلوت قرار دارد. در بعضی مواقع در این حیاط خلوت مجلس درس تشکیل می شود .

مدرسه حاج فتحعلی بیگ ( پامنار ): مدرسه حاج فتحعلی بیگ در محله قیصریه دامغان زیر گنبد کبود خشتی بزرگ و مقابل در شمالی مسجد جامع قرار گرفته است. در طرفین در ورودی مدرسه و در ایوان آن دو سکو وجود دارد و کتیبه‌ای گچبری شده در کمرگاه ایوان به خط ثلث دیده می‌شود که قسمتی از آن باقی است.

اول و آخر این کتیبه در سمت راست و چپ جبهه ایوان از بین رفته است و در بالا و پایین آن اشعاری دیده می شود. این مدرسه را حاج فتحعلی بیگ قاجار در سال 1118 قمری در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی بنا نموده و موقوفاتی هم برای آن مقرر کرد. در حال حاضر مدرسه مذکور در اختیار طلاب علوم دینی قرار گرفته است.

نقاره خانه: نقاره خانه در جنوب قوشة دامغان و در پیرامون  دهکده  امروان قرار گرفته است. علاوه بر نقاره خانه در میان تپه ها و خرابه های متعدد ، بنای ویرانه ای از خشت خام برجای مانده است.

عده ای معتقدند این بنا بقایای  شهر تاریخی صد دروازه ویا قومس یا کومش است. ولی از چندوچون و آن اطلاع دقیقی در دست نیست. در اطراف ویرانه مذکور، تپه ها و خرابه هایی به چشم می خورد که دارای برج های دیده بانی و مخروبه هستند .

مقبره شاهرخ میرزا: این مقبره در ضلع شمال شرقی صحن امام زاده جعفر (ع) در شهر دامغان بنا گردیده و به شکل مربع می باشد که طول ضلع خارجی آن پنج متر و طول ضلع داخلی آن چهار متر است. این بنا دارای گنبدی مدور و کوچک است. ارتفاع ساختمان آن در حدود یازده متر است و به نام مقبره شاهرخ میرزا معروف شده است.

گنبد چهل دختر: گنبد چهل دختر در مرکز شهر دامغان و در ضلع آستانه مبارک حضرت امام زاده جعفر (ع) قرار دارد. این برج از بناهای دوره سلجوقی است. بنای مذکور در سال 446 هجری به دستور ابو شجاع , موسوم به اسفارنکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است.

محیط خارجی این برج 2380 متر , قطر داخلی آن 5.5 متر و ارتفاع آن 15 متر می باشد. در بالای آن نزدیک به گنبد، کتیبه ای به خط کوفی با تزئینات زیبای آجری و قطار بندی‌های جالب مشاهده می شود.

برج طغرل: برج طغرل در سال  490 هجری قمری در جنوب روستای مهماندوست واقع در 20 کیلومتری شمال شرقی دامغان و در نزدیکی آبادی امام آباد بنا گردیده است. شعاع داخلی این برج 92/7 متر و ارتفاع آن 12 متر است. ارتفاع اصلی برج در گذشته بیشتر بوده است. و بعدها به علت فرو ریختن گنبد مخروطی شکل و زیبای این بنا از ارتفاع آن کاسته شد.

این برج آجری که مشهور به برج معصوم زاده است دارای تاق نماهای بلند و مقرنس کاری های زیبای آجری است. دو کتیبه در بالای برج به خط های کوفی و بنایی‌وجود دارد. تاریخ بنا با زمان سلطان سنجر سلجوقی مطابقت دارد و مردم محل آن را امام زاده قاسم می گویند.

قلعه های روستای مایان: روستای مایان در شش کیلومتری دامغان و دو کیلومتری جنوب راه شوسه تهران مشهد واقع گردیده است , و دارای سه قلعه به نامهای قلعه های بالا - پایین و حرم است. قلعه های بالا و پایین مسکونی است و در بیرون این دو قلعه هم انبوهی از مردم خانه دارند.

اما قلعه حرم که خرابه است در جنوب آبادی قرار گرفته است. در اطراف همین قلعه خرابه های زیادی مشاهده می شود و نیز باغ ها و زمین های زراعتی وجود دارد.قدیمی‌ترین این سه قلعه، قلعه بالا می‌باشد.

این قلعه که هنوز دیوارهای آن با گذشت هفتصد سال پابرجاست به شکل مربع و دارای چهار برج به ارتفاع هشت‌متر است که سه برج آن نیمه خراب است. حسینیه ده با تاق نماها و اتاقها در داخل همین قلعه است. و در ده روز اول محرم درآن مراسم  عزاداری و شبیه خوانی بر پا می‌گردد.

کاروانسرا های شهر دامغان: در داخل بازاری سرپوشیده که به همان وضع سابق باقی کانده است. دو کاروانسرا ی آجری وجود دارد. یکی کاروانسرای نو که مشتمل بر دالان و محوطه مربع شکل وسیعی است که دور تا دور آن اتاق‌ها و حجره های تجاری قرار دارد.

یک دستگاه کارخانه پنبه پاک کنی نیز قبل از جنگ جهانی اول در آن کار گذاشته شده بوده که اکنون جز خرابه ای نمی‌باشد. دومی کاروانسرای کهنه که در دالان ورودی آن حجره های تجاری قرار دارد و در محوطه آن بارها و مال‌التجاره را می گذاشتند. قبل از انقلاب روسیه  فعالیت تجاری زیادی در این دو کاروانسرا وجود داشت. ولی اکنون از این همه هیچ نشانی باقی نمانده است.

رباط شاه عباسی دامغان: کاروانسرای شاه عباسی دامغان در زمان سلطنت صفویه ساخته شده است. و کتیبه و تاریخی ندارد. و بنایی است صرفا آجری و بزرگ که دیوار اطراف آن به ارتفاع پنج متر است و سردری مرتفع ، تالاری وسیع با اتاق‌های متعدد و ایوانی بر بالای در ورودی دارد. این کاروانسرا که هم اکنون در مرکز شهر دامغان در خیابان شهید فلاحی و در ضلع شمالی آستانه مبارک حضرت امام زاده جعفر دامغان (ع) قرار دارد تبدیل به جایگاه نیروی انتظامی گردیده است.

آتشکده آبادی صبح: آتشکده آبادی صبح در پنج کیلومتری شمال غربی روستای  قوشه در شهر دامغان واقع شده است و در حال حاضر به غیر از  ستونهای بسیار عظیم  و  قطور آن چیز دیگری از آن باقی مانده است.

جاذبه های طبیعی

رودخانه چشمه علی دامغان: رودخانه چشمه علی دامغان از دره های جنوبی شاه کوه گرگان واقع در استان گلستان سرچشمه می گیرد و به دشت کویر منتهی می گردد.

رودخانه سفید رود: رودخانه سفید رود که یکی از سرشاخه های  رود تجن است , از چند رود خانه فرعی تشکیل گردیده است و به طرف شمال شرق جریان می یابد. آبراهه های اصلی تشکیل دهنده سفید رود عبارتند از : آبرو ،‌ سیاه رودبار، تویسن دره وآبراهه شلی.

رودخانه سفید رود پس از پیوستن به این آبراهه ها , با جریان پایه ای معادل 900 تا 1000 لیتر توان آبی قابل توجهی پیدا می کند. این میزان خروجی آب پس از آبیاری مزارع حاشیه رودخانه به طرف تجن جاری می شود.

چشمه علی وعمارت آن: چشمه علی در 35 کیلومتری شمال دامغان قرار دارد و از قدیم الایام یکی از نقاط پر جاذبه بوده است. این محل با صفا در قدیم گردشگاه فرمانروایان و سلاطین بود، بطوریکه پادشاهان اولیه ایل قاجار علاوه بر توجه به شهر دامغان ، چشمه علی را نیز مورد توجه قرار دادند. به همین جهت آغا محمد خان قاجار و فتحعلی شاه قاجار در محل چشمه ، ساختمان‌هایی زیبا بنا نهادند.

بنای چشمه علی شامل دو قسمت است یکی عمارت قراولخانه که بنایی خشتی است و معماری صفوی دارد و در زمان آغامحمدخان قاجار مورد استفاده قرار می گرفت و دیگری بنایی دو طبقه و آجری است که شالوده سنگی دارد و در داخل یک دریاچه طبیعی قرار گرفته است. این بنا مربوط به دوره فتحعلی شاه است. این پادشاه که در دامغان متولد شده بود. هر ساله ایامی را به عنوان تعطیلات در کنار این چشمه می گذراند .

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد تاریخانه دامغان: گزافه نیست اگر بگوییم که این بنا کهن ترین بنای دوره اسلامی است که شالوده ساسانی خود را حفظ کرده و ظاهرا از خرابی ها و صدمات ناشی از زلزله قرون گذشته در امان مانده است. اگر چه نوشته ای که تعیین کنندة تاریخ بنای آن باشد موجود نمی‌باشد. ولی از روی سبک بنا می توان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری قمری دانست.

اهمیت این بنا بخاطر امتزاج سبک عربی اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی آن است. تاقهایی که بدون مجاورت دیوار , روی ستونهای تاریخانه ساخته شده اند معماری عهد ساسانی را به یاد می آورد . ستونهای تاریخانه دارای تاقهای ضربی وسیع و موازی با نما ها هستند. از طرف صحن مسجد , مانند ایوان‌های زمان ساسانیان باز و گشوده اند.

از نظر معماری قطر و اندازه ستونهای کاخ تپه حصار دامغان که به جای مانده از دوره ساسانیان است برابر با اندازه و قطر ستونهای تاریخانه می باشد. و این نشان دهنده استمرار و تداوم معماری ساسانیان در دورة اسلامی است. احتمالا تاریخانه در زمان تسلط اعراب بر ایران , آتشکده یا معبدی بوده که بعد ها به مسجد تبدیل شده است . ساختمان مسجد , مربوط به قرن دوم هجری قمری می باشد.

مسجد جامع دامغان: مسجد جامع دامغان روبروی مدرسه حاج فتحعلی بیگ که به آن مدرسه پامنار نیز می گویند قرار گرفته است . طول آن 35 متر و عرض آن 18 متر می باشد . دارای دو ردیف ستون است که روی ستونها سقف های مدور آجری دارد. و فواصل آجرها نیز با گچ بند کشی شده است. ستونها هم آجری است و محراب آن از گچ ساخته شده ، مسجد دامغان را میرزا محمدخان سپهسالار دامغانی بنا کرده است.

امام زاده جعفر(ع) و امام زاده محمد(ع): در نقطه مرکزی شهر دامغان مجموعه امام زاده جعفر (ع) شامل بقعه امام زاده جعفر (ع) و امام زاده محمد (ع) ، آرامگاه شاهرخ میرزا و بنای چهل دختران وجود دارد که قدمت آنها به حدود 1250 سال قبل و به زمان سلجوقیان باز می گردد.

امام زاده جعفر (ع) از اولاد اما سجاد (ع) است. گنبد امام زاده از میزان متعارف بلندتر است و در سالهای اخیر با آجر معمولی به سبک پله ای باز سازی گردیده است. بقعه حرمی مربع شکل دارد که قبر در وسط آن قرار دارد و یک ثندوق چوبی کنده کاری شده روی قبر وجود دارد.

بقعه عبدالعالی و عبدالمعالی (ع): در قسمت جنوب شرقی دامغان و در کوی معصوم زاده مقبره ای وجود دارد که مشهور به معصوم زادگان عبدالعالی و عبدالمعالی است. بقعه دارای گنبد پیازی شکل است که از خشت و گل ساخته شده است و سطح خارجی آن با کاشی کبود معمولی مزین شده است.

حرم به صورت اتاق هشت ضلعی است که هشت تاقنمای متساوی الاضلاع به ابعاد دو متر دارد و از سطح زمین در حدود 50 سانتی متر بلند تر است.مساحت تقریبی حرم 35 متر مربع و کف آن با موزائیک مفروش شده است .

در وسط حرم دو قبر وجود دارد که روی قبر ها یک ضریح چوبی غیر مشبک با حفاظ شیشه ای رنگی و بدون سقف به طول 2.60 و عرض 2.30 و بلندی 1.70 قرار گرفته است . این ضریح روی ستونی از سنگ مرمر توسی به ارتفاع 30 سانتی متر است.

بقعه امام زاده ابراهیم (ع): این بقعه در فاصله 8 کیلومتری دامغان و در 1.5 کیلومتری جنوبی دهکده  وامرزان قرار دارد . تاکنون شجره نامه ای که بیانگر اصل و نسب و تاریخ زندگانی صاحب بقعه باشد به دست نیامده است .

اما مردم محل ، این آرامگاه را متعلق به حضرت ابراهیم (ع) فرزند موسی بن جعفر (ع) می‌دانند. در نزدیکی امام زاده گنبدی از جنس خشت و قدیمی وجود دارد و در داخل آن قبری نیز وجود دارد که  آن را گنبد علی نام نهاده اند.

بازار دامغان: این بازار بارها با زلزله و حمله دشمنان خراب شد . تا بالاخره به شکل امروزی در آمده است. پیکره بازار پس از احداث خیابان شرقی و غربی مجاور آن نسبت به شکل اولیه بازار دگرگونی های مهمی یافته است.

راه های ارتباطی کنونی میان بازار و خیابان , پیشتر محل عبور از بافت مسکونی و پر تراکم شمالی به بازار شهر بودند. پیکره یا کالبد ، بازار دامغان , از جهات شرق و غرب به سمت میانه راه و قطع محل کذر ذوالفقاری،  دارای شیب است.

این شیب که اختلاف سطح آن در حدود دو متر است , در پوشش بازار محسوس نیست.اما پس از احداث خیابانی به موازات آن در سمت شمال،  فضای بازار را به ویژه در نزدیکی میدان‌امام خمینی تنوع بخشیده است.

دکان‌ها ی بازار که بیشتر از نظر عمق و گنجایش متفاوت اند، دارای دهانه های برابرند و تا پیش از احداث خیابان‌ها فقط به اندازه دو برابر باز می شدند. بازار دامغان دو کاروانسرا ی شهری دارد که کارکردهای ویژه تیمچه و قیصریه و سراهای بازار را همین دو کاروانسرا برعهده گرفته اند.

شاهرود

عده ای معتقدند که نام قدیم شاهرود حنجره یا شخره (شاخره) بود که به تدریج تبدیل به شاهرود شده است. بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود تشکیل هسته اولیه شهر شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان روی تپه های کم ارتفاع در دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به تدریج همراه با برقراری امنیت در محل , رشد و توسعه یافت.

رشد این شهر در چند سال اخیر به علت قرار گرفتن در مسیر جاده اصلی تهران به مشهد چشمگیر بوده است . به استناد برخی اشاره های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان شناختی.معماری موجود در داخل و خارج شهر کنونی راه عبور قافله ها و کاروانهایی که بزرگراه غربی - شرقی (جاده ابریشم) را طی می کردند, از آبادی یا روستای بزرگ شاهرود می گذشتند.

موقعیت ممتاز طبیعی و جغرافیایی و وجود چندین قلعه و دژ در این مکان و اطراف آن جوابگوی اطراق و پناه ساکنان و کاروانیان در هنگام بروز خطر بود. در عین حال , وجود کاروان سرا و چاپارخانه در این منطقه آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد. به علاوه استعداد خاک و وفور آب برای آبادی شاهرود , موقعیت های ویژه ای را فراهم کرد که همگی منجر به تشکیل شهر در قرن های هفتم و هشتم هجری شد.

احداث مسجد جامع قدیم در میان باغها و بستانهای منطقه , باعث دگرگون شدن وضعیت شاهرود در بین روستاهای همجوار شد , زیرا مسجد جامع در دوران اسلامی به عنوان شاخص تمایز شهر از روستا به شمار می رفت. سپس قلعه هایی نوین به نام ولورا و قلعه سنگ برای دفاع از شهر ایجاد شد.

فرم معماری این قلعه و همانندی های ساختاری آن با اجزا و عناصر مسجدهای دوره ایلخانی , روشنگر این نظریه است که احداث قلعه ولورا اندکی بعد از مسجد جامع شهر برای حفاظت از ساکنان در مواقع ضروری صورت گرفته است . بر همین اساس می توان پنداشت محدوده شهر در محله بید آباد فعلی , قدیمی ترین قسمت از بافت قدیمی شهر می باشد.

مراکز تاریخی و باستانی

برج کاشانة بسطام: در قسمت جنوب شرقی مسجد جامع شهر بسطام برجی بلند وجود دارد که به نام کاشانه معروف می باشد.  ارتفاع این برج از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر می باشد . شکل خارجی آن کثیرالاضلاع و منتظم سی ضلعی می باشد در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می شود.

تاریخ ساخت آن بدرستی مشخص نمی باشد و به عقیده اهالی محلی این برج قبل از اسلام آتشکده زرتشتیان بوده است. بعضی از مشرق شناسان از جمله گدار براین باورند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده است و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نام نهاده شده است.

برج خشتی مزج: برج مزج در کنار راه آسفالتة مزج به کلاتة خیج در شهر شاهرود قرار گرفته است. این برج خشتی ( مزج ) که فضای درونی آن به میزان بسیار زیادی از بین رفته  و  فقط مقداری از آن باقی مانده است در دوره قاجاریه بنا گردیده است.

مدرسه بید آباد شاهرود: این مدرسه از خشت خام ساخته شده است. در زمانی که شاهرود منطقه چندان آبادی نبود و هنورز صورت شهر ی به خود نگرفته بود حاجی اسماعیل پسر حاجی ابراهیم شاهرودی این مدرسه را ساخت . عرض صحن این مدرسه بیست قدم و طول آن بیست و هفت قدم می باشد . مدرسه در زمان قاجاریه ساخته شده است و در حال حاضر بازسازی هایی در آن واقع شده است.

مدرسه بازار شاهرود: این مدرسه توسط حاجی اسماعیل نامی که از اهالی باغ زندان می باشد . در سال 1206 هجری ساخته شده است . اصل بنا از خشت خام است. این بنا به شکل مستطیل با عرض حدود بیست قدم و طول بیست و شش قدم است. در هر چهار ضلع آن حجره هایی ساخته شده است .که چهارده حجرة طلبه نشین دارد. حوض سرپوشیده ای نیز در وسط مدرسه موجود است.

آرامگاه بایزید بسطامی: مقبره این عارف شهیر در شهر بسطام و شمال مقبره امام زاده محمد (ع) است. مقبره این عارف فاقد هرگونه تزئین است. و به نظر می رسد هیچ گاه ساختمانی مشابه مقبره دیگر بزرگان روی آن بنا نشده باشد و در حقیقت بی اعتنایی به مادیات و گریز از تجمل در این آرامگاه بوضوح به چشم می آید.وارستگی و بی نیازی بایزید بسطامی حتی بعد از مرگ وی و گذشت یازده قرن , در مرقدش مشهود است.

مقبره بایزید بسطامی داری یک پنجره مسقف آهنی است . روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی ابن ابی طالب (ع) برآن حک شده است .آنطور که از این سنگ بر می آید متعلق به شخصی به نام قاضی ملک می باشد که احتمال می رود حاکم قومس بوده باشد ولی اینکه چگونه از اینجا سر در آورده کسی چیزی نمی داند.

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی: در 24 کیلومتری شاهرود در شمال قصبه خرقان روی یک تپه  آرامگاه عارف نامی و وارسته به نام شیخ ابوالحسن خرقانی به چشم میخورد . فضای سبز اطراف آن به آرامگاه قداست خاصی بخشیده است. روی قبر شیخ یک قطعه سنگ مرمری قرار دارد که اشعاری برآن حک شده است.

در جوار این مقبره مسجدی بودکه گنبدی مخروطی شکل و مزین به کاشی کاری های زیبا داشت . در حال حاضر از مسجد و گنبد یاد شده , فقط محراب ؟آن باقی مانده است که برخلاف مسجد های دیگر این نواحی رو به مغرب است . محراب مذکور دارای گچبری های زیبا و استادانه می باشد .

آرامگاه شیخ عماد الدین: این آرامگاه در 6 کیلومتری شاهرود قرار دارد و به شکل متساوی الاضلاع می‌باشد و دارای هشت تاق مشتمل بر چهار تاق از خشت خام و چهار تاق دیگر از آجر است.در حوالی بقعه ,آثار عمارتی دیأه می شود که متعلق به بقعه بوده است. در شرق آن نیز آثار دو گنبد کوچکتر دیده می شود که بخشی از بدنه ها و تاقهای آن باقی است ولی از خود گنبد ها چیزی نمانده است.

آرامگاه شیخ حسن جوری: این آرامگاه در 150 کیلومتری شاهرود واقع در روستای کلاته میر علم فیروزآباد حوالی روستای فرومد ا ست. این آرامگاه که متشکل از یک اتاق 4 در 3 و گنبد مدور روی آن است, در قسمت شمالی شهر قدیمی جور قرار دارد و از خشت خام ساخته شده است.

و عاری از هرگونه پیرایه و تشریفات ظاهری می باشد. شیخ حسن جوری یکی از رهبران قیام سربداران و از شاگردان شیخ خلیفه و از رهبران سیاسی و مذهبی قرن هفتم هجری بود که به دست وجی الدین مسعود در سال 745 به شهادت رسید.

آرامگاه ابن یمین فرومدی: این آرامگاه در انتهای روستای فرومد قرار دارد که متعلق به شاعر معروف قطعه سرای پارسی ابن یمین فرومدی است. آطن ساختمان زیبا به هیچ وجه با بافت روستا تطابق ندارد. و شش گوش است و زوایای زیبایی بنا را در برگرفته است.

سنگ قبر دارای شش ضلع کوچک است که روی آن نوشته شده است, آرامگاه امیر فخرالدین محمد ابن یمین الدین متخلص به ابن یمین. شاعری بوده است دانشمند. دوران زندگی را با کمال مناعت و وارستگی به پایان رسانده است. دیوان کامل او در جنگ سربداران از بین رفت و دیوان دیگری تنظیم کرد که به جای مانده است. سال تولدش برابر با 685 هجری قمری و سال وفاتش برابر است با 769 هجری قمری.

قلعه میامی: قعه میامی در جنوب میامی قرار گرفته است که در حال حاضر خرابه ای بیش نیست. طبق نظر مردم منطقه این خرابه در گذشته مرکز میامی بوده است. و در زمان حمله مغول ویران گردید .قلعه اراکی چهار برجی نیز در منطقه میامی در بالای کوه میامی قرار دارد که دروازه آن را از آجر ساخته اند و یک آب انبار  بزرگ در میان آن قرار دارد. در جلوی این قلعه که نزدیک به یکی از قله ها می باشد , آثار حدود دویست خانه رویت می شود . همه راههای بین قلعه و کوه مورد نظر را با سنگ بسته اند که کسی نتواند خود را به آنجا برساند .

قلعه پارت‌ها: بتازگی در شاهرود یک قلعه مربوط به زمان پارتها و ساسانیان با حدمتی دو هزار ساله کشف گردید . در درون این قلعه که در حوالی یک روستا در شاهرود واقع گردیده بقایای کوره آجر پزی و سفالینه های مربوط به آن دوران وجود دارد. قلعه مذکور که مستطیل شکل است پانزده متر ارتفاع دارد و در چهار طرف آن تاقهای فرو ریخته قوسی شکل وجود دارد .این قلعه که احتمال می رود در ابتدا سه طبقه بوده از ویژگی دوران پارتها برخوردار می‌باشد.

تپه‌های سنگ چخماق: این تپه ها در شمال شاهرود و در فاصله هشت کیلومتری از آن قرار گرفته اند . هیاتی از باستانشناسان در سال 1971 میلادی به کاوش در این منطقه پرداختند و بین سالهای 1971 تا 1975 مشخص شد که دو تپه شمالی و جنوبی مربوط به دوره اسلامی و دو تپه شرقی مربوط به دوره های نئولیتیک و کالکولیتیک می باشد. از تپة سنگ چخماغ تیغه هایی که برای بریدن استفاده می شد وتیعه های کوچک شبیه پیکان که وسیله شکار حیوانات بود و همچنین اشیاء سنگی دیگر به دست آمده است.

تپه خوریان: در ده کیلومتری جنوب شرقی شاهرود آثار و بقایایی از استقرار بشر در هزاره پنجم قبل از میلاد به دست آمده است . دفن مردگان و اجساد در منازل مسکونی به شیوة مناطقی مانند سیلک کاشان و تپه زاغه قزوین مرسوم بود. در جریان حفاری های انجام شده در این محوطه ها آثاری از ابزار و ظروف سنگی درفشهای استخوانی مهرهای سفالی و تیغه های چخماغ از جنس مرغوب در گمانه های مختلف به دست آمده است.

حمام امیریه: این حمام که مربوط به دوره قاجار و متعلق به امیر اعظم حاکم ولایت قومس بوده بتازگی مورد شناسایی قرار گرفت این حمام با 360 متر زیر بنا در عمارت امیر اعظم قرار دارد .دارای دو سالن اصلی با دیوارهای سنگی و سقف های گنبدی شکل آجری است که از یکی از آنها به عنوان رختکن استفاده می شد.

در هر سالن چهار ستون با سنگهای مدور و سرستونهای حجاری شده با نقوش گل و بوته و در سالن اصلی حمام یک حوض سنگی سفید رنگ به چشم می خورد سر در و دالان ورودی این بنا با نقوش ویژه ای تزیین گردیده است . صاحبان این بنا از آن به عنوان انبار کاه و علوفه استفاده می کردند . و به همین علت به قسمتهایی از آن صدمه هایی وارد گشته است.

کاروانسرای میان دشت: این کاروانسرا در دهکده میاندشت د ر110 کیلومتری شرق شاهرود بین جاده سبزوار و مشهد قرار گرفته است که به صورت سه کاروانسرای به هم متصل می باشد و به کاروانسرای شاه عباسی معروف گردیده است. از این سه کاروانسرا یکی در زمان شاه عباس اول ساخته شد و دو کاروانسرای دیگر در زمان های دیگر با پالان چهار ایوانی ساخته شده است که مصالح ساختمانی آن نیز از آجر می باشد.

کاروانسرای عباس آباد: کاروانسرا ی عباس آباد در روستای عباس آباد در 130 کیلومتری شرق شاهرود واقع گردیده و از بناهای دوره صفویه می باشد . این کاروانسرا دارای چهار ایوان و 32 حجره مشرف به حیاط مرکزی است . در ورودی این کاروانسرا یکی روبه شمال و سرچشمة قنات روستای عباس آباد و دیگری رو به جنوب و نزدیک جاده اصلی می باشد.

جاذبه‌های طبیعی

رودخانه تاش یا شاهرود: رودخانه تاش یا شاهرود از کانون های آبگیر شاه کوه و شاه وار حد فاصل تاش و مجن در فصول فراوانی نزولات جوی سرچشمه می گیرد .این رود پس از دریافت چندین رشتة فرعی در ناحیه کوهستانی و پس از آبیاری بخشی از زمینهای بسطام و زیراستاق , به سوی کویر نمک جاری می گردد. بالادست این رودخانه گردشگاههای محدودی در فصل بهار و تابستان موجود می باشد.

رودخانه کال شور: رودخانه کال شور از کوههای شمال شرقی میامی ( کوه چاه بید ) سر چشمه می گیرد و پس از گذشتن از شمال میامی از زیر پل ابریشم وارد کویر می گردد .

رودخانه احمد آباد‌: رودخانه احمد آباد در نود کیلومتری بیارجمند در پشت روستای احمد آباد جریان دارد. منبع آب آن  چشمه های گسترده است که در کف بستر می جوشند .این رودخانه در زمین های کم شیب جریان دارد که دشتی از ماسه های روان آن را در بر گرفته است. عمق این رودخانه در بعضی از نقاط به حدود دو متر می رسد . و در بعضی از نقاط مسیر جریان به صورت آبشار در می آید. در کف بستر رودخانه گیاهان آبزی نیز به چشم می آیند.

منطقه حفاظت شدة خوارتوران: منطقه حفاظت شدة خوارتوران در قسمت جنوب شرقی شاهرود قرار گرفته که از نظر وسعت می‌توان آنرا بزرگترین منطقه حفاظت شده ایران نامید. مساحت آن بیش از یک‌میلیون هکتار است و حیوانات عمده منطقه عبارتند از : خرگوش -کبک -تیهو -هوبره -تشی - باقرقره -شغال -پلنگ -گرگ -کفتار -قاراکل -گورخر -آهو -جبیر -کل - بز - میش و قوچ .اهمیت این منطقه به دلیل وجود یک نوع گورخر معروف به نام گور خر ایرانی می باشد. که همانگونه که از اسمش پیداست فقط در ایران یافت می شود .

منطقه حفاظت شده خوش ییلاق: منطقه حفاظت شده خوش ییلاق در قسمت شمال شرقی شاهرود قرار گرفته و مساحت آن در حدود 156 هکتار می باشد و حیوانات وحشی این منطقه نیز عبارتند از : آهو - مرال -گورخر - یوزپلنگ - گربه وحشی - قاراکل - خرس - روباه - گرگ -شغال -تشی -خرگوش - ایبا - هوبره - قرقاول - تیهو و کبک.

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد جامع بسطام: این مسجد در جنوب بسطام و در حد فاصل دویست متری جنوب آرامگاه بایزید بسطامی قرار گرفته است. این مسجد به دو قسمت تقسیم می گردد. قسمت اول عبارت است از صحن مسجد که دارای محرابی است که با گچبری های بسیار زیبا و هنرمندانه ترئین گردیده است . صحن مسجد مربع و فضای آن باز است .قسمت دوم که از لحاظ شیوه و صنعتی که در ساختن آن بکار رفته با قسمت آن فرق دارد.

تفتوت فاحش گچبری مستطیل دوم با تمام گچبری های این محراب کاملا محسوس است . به نظر می رسد از آنجا که این مسجد در سال 706 هجری ساخته شده و درآن زمان مذهب تسنن در ایران رواج داشته , اسامیابوبکر و عمر و عثمان برآن نوشته شده بود . ولی از زمان رواج مذهب شیعه و تسلط فرمانروایان و حکام شیعی آن اسامی را حذف کرده و بجای آن نام علی بن ابی طالب ولی الله را نوشته اند.

مسجد حضرت مجتبی شاهرود: در شاهرود مسجدی دیگر وجود دارد که به نام مسجد حضرت مجتبی معروف است . این مسجد در میان بازار واقع است . طول این مسجد 27 قدم و عرض آن 17 قدم و ساختمان آن از خشت خام است . سقف مسجد با تیر و تخته پوشیده شده , چهارده ستون از تیر در دو ردیف میان مسجد کار گذاشته شدهاست. در قدمت این مسجد شکی نیست و مشخص است که قبل از آن که آبادانی جدید شهر شاهرود به این طرف کشیده شود این مسجد و حمامی که در جنب آن است دایر بوده است و افغانها آنرا خراب کرده اند.

بقعه امام زاده محمد (ع): در کنار آرامگاه بایزید بسطامی در شهر بسطام بقعه ای بسیار معروف به نام بقعه امام زاده محمد (ع) قرار دارد که بنا به روایتی محل دفن فرزند امام صادق (ع) و یا نوه اوست. بقعه امامزاده محمد شبیه گنبدی است که در فاصله پانزده کیلومتری سمت شمال آن ساخته شده است و تقریبا قرینه یکدیگرند. گنبد سمت شمال آن بنام گنبد غازان خان معروف است.

و بنای آن را به غازان خان مغول نسبت می دهند . غازان خان دو گنبد را بر سر قبر امام زاده محمد (ع) و آرامگاه بایزید بنا کرد . در میان دو گنبد فوق الذکر ایوانی قرار دارد به نام ایوان غازان خان که در داخل ایوان مذکور چیزی نیست و سطح آن نیز کوچک و بن بست است. بر روی ایوان گچبری هایی دیده می شود. ساختمان آن تقریبا متناسب و با اسلوب صحیح معماری بنا گردیده است.

گرمسار

در زمان اشکانیان نام گرمسار خواران بود, امروزه سمنانی ها آن را خواره می گویند.‌ سلوکی ها در این ناحیه شهری به نام خاراکس بنا نهادند. از این منطقه را بنام خاریس نیز یاد کرده‌ اند. این نام در شاهنامه به صورت خوار بر وزن بار به معنی ذلیل و حقیر و ضعیف آمده است. که به معنی آسان و سهل نیز گفته اند .

در عهد مادها این منطقه بین ایالت ماد و پارت بود.در دوره ساسانیان خوار زمانی جزء قومس و زمانی جزء ری بود بعداز اسلام خوار یکی از بلاد معتبر ری بود در زمان خلافت عمر خلافت ری به دست یکی از نوادگان بهرام چوبین به نام سیاه وخش بود. در زمان سامانیان و در زمان سلطنت نصربن احمد ماکان کاکی علیه دولت قیام کرد و چند شهر از ایالت قومس و نیز خوار , سمنان و سمنک و ری را تصرف کرد.

در زمان غزنویان سمنان دامغان و خوار محل تاخت و تاز لشکریان غزنوی بود .در حمله مغولان به ایران در سال 616 هجری قمری خوار توسط قشون چنگیز به تصرف درآمد .در سال 909 هجری قمری حکومت فیروزکوه و خوار با حمله شاه اسماعیل موسس صفوی از بین رفت .با ظهور نادر حوادثی تازه در خوار به وقوع پیوست .

آغا محمد خان قاجار پس از شکست دادن لطفعلی خان زند دولت قاجاریه را تاسیس کرد و تهران را به پایتختی انتخاب نمود و برای حراست از تهران عده ای از افراد ایل اصانلو ازمحال و خمسه زنجان را به خوار کوچاند .

بناها و یادمان‌های تاریخی

قصر شاه عباس (قصر بهرام): در جنوب گرمسار و در دامنهای شمالی سیاه کوه خرابه هایی قرار کرفته اند که افراد محلی به آن قصر میگویند . بزرگترین این بناها به نام قصر شاه عباسی , بین عین الرشید و چشمه شاه در ارتفاع 1024 متری بنا شده که بر سر راه قدیمی و تاریخی کاروان روی کویری اصفهان - کاشان - خوار (گرمسار) و خراسان قرار دارد.

بنای بیرونی این قصر چهار گوش و دارای چند برج با دو دروازه شمالی و جنوبی است و روکار آن از سنگهای بزرگ آهکی صیقل شدة سفید رنگ است که از کوههای مجاور  آورده شده‌اند. اطراف این قصر شش برج بنا شده و سر در آن سنگ بزرگ یکپارچه است. در دو طرف سردر ساختمان دو اتاق کوچک وجود دارد که گویا قراولخانه محسوب می‌شده است.

در کنار مدخل قصر سنگ‌هایی قرار داده بودندکه پاشنة درِ ورودی در سوراخ آنها می‌چرخید. درون بنا محوطة بزرگی است که گرداگرد آن بیست اتاق کوچک و یک در بدون روزن با پوشش گچی قرار گرفته است. در سوی شرق نیز صحن بزرگ ساده‌ای با تاق بلند ضربی وجود دارد.

در بدنة غری نیز تالاری گشاده , با شاه نشین و تاقچه هایی در دور  و ایوانی در جلو دیده می شود که در زیر آن سردابی کهنه قرار دارد . در پشت ساختمانهای درون حیاط , به صورت غلام گردشی طویله های بزرگی برای چار پایان و مکانی برای خواب و پخت و پز دیده می شود.

زمان ساخت این قصر بدرستی مشخص نمی باشد ودر بدنه کنار دروازة شمای جای خالی یک کتیبه به چشم می خورد . از قرائن چنین به نظر می آید که بنای کنونی بر شالوده یک بنای ویرانه باستانی گذاشته شده است . سفال هایی که از اطراف این بنا به دست آمده به احتمال قوی از دورة تیموری و نشانة آن است که این بنا پیش از صفویه برپا بود. این بنا در دوره صفویه تعمیر اساسی شده و به همین‌خاطر به بنای شاه‌عباسی معروف شده است.

قصر عین الرشید: این قصر در دو کیلومتری شمال قصر شاه عباسی (قصر بهرام) و در قسمت میانی فاصله دریاچه نمک وکویر بزرگ قرار گرفته است . یک چشمه بزرگ که پراز آب شیرین است  بین کاروانسرا و پست نگهبانی شکارگاه واقع شده که آب آن از طریق جوبی که هنوز هم آثار آن باقی است به باغ درون حصار کاخ میرفته تا درختان و گل ها را سیراب کند.

خرابه های قصر و باغ امروز پوشیده از خارهای بیابانی است که به جای درختان و گیاهان زیبای زیبای گذشته روییده اند. بنای عین الرشید از خارج 86 متر طول و حداکثر 47 متر عرض دارد و مشتمل بر دو حیاط بزرگ است که حیاط اصلی 51.5 متر طول و 47 متر عرض دارد . معبر ورودی به حیاط اصلی به شکل ایوانی به طول 9.7 و عرض 5.4 متر در جبهه جنوبی حیاط اصلی بنا شده است.

در دو طرف ایوان ورودی دو تالار وجود دارد که هریک پنج در به حیاط قصر دارند . ارتفاع هر دو تالار 5.20 متر است . در باریکه کناری هر دو تالار دو اتاق مستطیل شکل قرار دارد که این اتاق به تالار ها راه ندارند و مخصوص خدمه بوده اند . نظیر این اتاقها در جبهه جنوبی حیاط نیز وجود دارد که به تالار های جنوبی راه دارند.

قصر حرمسرا: در یک کیلومتری جنوب شرقی قصر شاه عباسی یا قصر بهرام , یک بنای دیگر صفوی به چشم می خورد که حرمسرا نامیده می شود و ظاهرا در هنگام مسافرت خاندان سلطنتی ,حرمسرا و در سایر مواقع محل سکونت شکارچیان سلطنتی بوده است.

آب آشامیدنی این بنا از چشمه های واقع در دامنة سیاه کوه، توسط یک کانال و پس از عبور از یک دره به استخری در بیرون جبهه جنوبی حرمسرا می رسید و پس از پر کردن آن از طریق کانالی دیگر به حوضی درداخل حرمسرا منتقل می‌شد.

در نیمه جنوبغربی حرمسرا، یک تالار بزرگ و در شمال آن تالار دو ایوان وجود دارد. در شمال ایوانها دو اتاق بنا شده است , که ابتدا وجود نداشته ولی بعد ها به بنا افزوده شده است. تالارهای موجود در ضلع شمال کاملا منهدم شده اند و چنین به نظر میرسد که زلزله ای شدید باعث انهدام آها شده است.

آب انبار گرمسار: این آب انبار بزرگترین آب انبار شهر گرمسار می باشد. که از بناهای بسیار جالب این منطقه به حساب می آید . این آب انبار در ضلع شمالی مسجد جامع گرمسار بنا شده است.منبع بزرگ و اصلی آن به صورت گنبد پله ای مدور آجری در داخل کوچه قرار دارد که به صورت میدانگاهی در آمده است.تعداد پله های مدور آن از ابتدا ی بادگیر بیست و چهار  پله است .

عمق آن در حدود چهارده متر بوده است که به مدت پنج ماه از سال آب آشامیدنی اهالی شهر و حومه آن را تامین می‌کرد. سر در بزرگ و تاق گهواره ای آب انبار مذکور در سمت بازار بود که اینک مسدود شده است. این آب انبار که از بناهای بسیار جالب این منطقه می باشد قرار است در آینده با حفظ ارزش تاریخی خود به مکان ورزشی تبدیل شود.

آب انبار ناسار (نوحصار): آب انبارناسار یا همان نوحصار در جنوب قلعة ناسار گرمسار و در جوار جاده اصلی به روستا قرار گرفته است. سازنده این بنا طبق نوشته بالای سردر آب انبار مرحوم سیف الله معماریان سمنانی است. منبع اصلی، گنبدی شکل و آجرپوش است که بر تاق آجری و ضربی طرفین استوار است.

در دو قسمت منبع،دو بادگیر برای خنک شدن آب زیر منبع در نظر گرفته شده است. منبع اصلی این آب انبار از نظر فیزیکی با سایر آب انبارها در سطح استان متفاوت و در نوع خود بی نظیر است. آب انبار مذکور امروزه قابل استفاده و بهره بهرداری نیست.

قلعه بنکوه: در هفت کیلومتری شمالشرقی شهر گرمسار در دهانه درة حبله رود قلعه ای بنام بنکوه قرار گرفته که در گذشته پرتگاه نامیده می شد . این نام قدیمی به سبب قرار گرفتن قلعه در محلی سراشیبی و صعب العبور می باشد . نام فعلی بنکوه نیز تقریبا به همین معنی می باشد.

تپه گیس: تپه گیس در حدود سه کیلومتری جنوب ایوانکی در مسیر جاده شتر رو واقع شده است.این تپه در مسیر قافله ها قرار داشت و از آن به عنوان برج دیده بانی استفاده می‌شد. این تپه همچنین بر قلعه رباط ماری اشراف داشته و با راه زیرزمینی 500 متری با هم ارتباط داشته‌اند.

کاروانسرای ده نمک: کاروانسرای ده نمک حدودا در 40 کیلومتری شرق گرمسار قرار دارد و از انواع چهار ایوانی است. تاریخ احداث آن مربوط به زمان صفویه است و سردر ورودی با دو گوشوارة دو طبقه به شکل ذوزنقه است که در ضلع جنوبی کاروان سرا قرار دارد.

در چهار گوشة حیاط , مدخل ورودی قرار دارد که به اصطبل های چهارگانة کاروانسرا ختم می‌شود .در پشت هر ایوان اتاقی مستطیل شکل قرار دارد که ارتباط بین اصطبل های چهار گانه را قطع می کند . کاروانسرا ی ده نمک پس از مرمت و تعمیر اساسی قرار است در آینده به زایرسرای حضرت رضا تبدیل شود.

اماکن زیارتی و مذهبی

بقعه امام زاده علی اکبر (ع): بقعه امام زاده علی اکبر (ع) در چهارده کیلومتری جنوب شرغی گرمسار و در قریة امام زاده علی اکبر واقع می باشد. امام زاده دارای موقعیت خوبی است و می توان گفت این بقعه یکی از معروف ترین بقعه های گرمسار می باشد. این بقعه دارای آب لوله کشی شده و برق شهری راه آسفالته می باشد و زائران براحتی می‌توانند به زیارت بروند.

تاریخ ممشخصی برای این بقعه قید نشده  ولی بنا بر شواهد و قرائن قدمت تاریخی این بقعه به حدود هشتصدوپنجاه  سال قبل می رسد . گنبد بنا به دوره ایلخانی و رواقهای پیوست و هشتی ورودی آن مربوط به دوره قاجار بر میگردد .

امام زاده سلطان شاه نظر: امام زاده سلطان شاه نظر در جنوب شرقی گرمسار در بخش آرادان می باشد. تا کنون شجره نامهای که مشخص کننده اصل و نسب صاحب آرامگاه باشد بدست نیامده‌ است. قدمت آن تقریبا دویست سال می باشد. و مربوط به اوایل دوره قاجاریه می باشد.

بقعه دارای تاقهای جناقی و گنبدی شکل تقریبا مخروطی است . ساختمان بقعه از نظر معماری در نوع خود کم کم نظیر و داخل گنبد از گچبری های زیبا برخوردار است.این بنا بر روی یک تپه مشرف به روستا واقع گردیده و از آن روستا بخوبی نمایان است.

به گفته افراد مورد اعتماد محلی در سال های قبل این امام زاده دارای زایران و مراجعه کنندگان بسیار بود اما به علت رسیدگی نکردن کافی در گذشته و نامطلوب بودن وضعیت ساختمان بقعه به تدریج از رونق افتاد.

تکیه آرادان: تکیه آرادان در نزدیکی بقعه متبرکه امام زاده سلطان شاه نظر گرمسار واقع گردیده است. تکیه دارای دو ورودی است که در اصلی و بزرگ آن از سمت خیابان و درِ دیگر آن از سمت کوچه باز می شود. تکیه از حجره ها و تاق نماها و اتاقهایی تشکیل یافته و دارای یک صحن روباز و بزرگ است.

در وسط این صحن ,بلندگاهی به اندازه 4در4 متر ساخته شده که محل نمایش تعزیه است. تکیه دارای دو ایوان غربی و شرقی می‌باشد که ایوان غربی آن در واقع ورودی تکیه است. قدمت این تکیه به زمان قاجاریه برمی‌گردد.