آغاز سال نو در تمامی گاه‌شمارهای دنیا، اعتباری و قراردادی است؛ به عنوان مثال، در کشورهایی که سال نو میلادی را جشن می‌گیرند، لحظۀ آغاز سال نو را برابر نیمه شب 31 دسامبر (آغاز روز اول ژانویه) قرار می دهند و بدین ترتیب کشورهایی که در شرقی ترین مناطق کره زمین قرار دارند، نخست وارد سال نو می شوند و سپس به ترتیب، کشورهایی که در غرب واقع هستند، سال نو را آغاز می کنند.
در تقویم های دیگر هم زمان و "لحظه" مشخصی برای ورود به سال جدید وجود ندارد و همه چیز قراردادی و توافقی است، یعنی آغاز سال در تقویم کشورهای جهان ارتباط مستقیمی با پدیده های طبیعی و نجومی ندارد، اما در تقویم شمسی ایرانی، لحظۀ آغاز سال نو به یک رویداد طبیعی ارتباط دارد که عبارت است از لحظۀ آغاز اعتدال بهاری و ورود خورشید به برج "حمل"، که به ساعت و دقیقه و ثانیه قابل محاسبه است و نه تنها زیباترین جلوۀ رابطۀ انسان با طبیعت و شکوفایی و نو شدن را به تصویر می کشد، بلکه همه ساله تغییر می کند و در ساعات مختلف شبانه روز قرار می گیرد و از تکرار و یکنواختی به دور است و هم متنوع است و هم الهام‌بخش.
هجری شمسی؛ دقیق‌ترین تقویم دنیا
تقویمی که امروزه در ایران از آن استفاده می شود، دقیق‌ترین گاهشماری مورد استفاده در جهان است. تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم الدوله استخراج کرد. او عبارت «1264 شمسی» را در حاشیه تقویم سال 807 جلالی (مطابق با 3 -1302 هجری قمری) ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از مکّه مکرمه به مدینه منوره باشد. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف است که اصول آن به قرار زیر است:
- مبداء این تقویم، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام از مکّه مکرمه به مدینه منوره است که 119 روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه 19 مارس 622 میلادی است.
- لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، وقتی که خورشید از نیم کره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می شود، نوروز نامیده می شود و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.
- سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن 365 شبانه روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 2/45 ثانیه اندازه گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می کند.
- مدت سال شمسی حقیقی در دوره ای50 ساله ( 1385-1335هـ.ش ) بین 365 شبانه روز و 5 ساعت و 42 دقیقه تا 365 شبانه روز و 6 ساعت و 4 دقیقه در تغییر بوده است. البته این مقدار متفاوت با سال نجومی است که زمین یک دور کامل به دور خورشید می گردد و مقدار آن 365.2564 شبانه روز معادل 365 شبانه روز و 6 ساعت و 9 دقیقه و 10 ثانیه است.
- این تقویم شامل 12 ماه حقیقی به نام «بُرج» است که به نام 12 صورت فلکی قدیمی منطقه البروج که خورشید هر سال از آن ها عبور می کند، نام گذاری شده است. از حدود 20 قرن قبل از آن، منجمان دایره البروج را به 12 برج مساوی قرارداری تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت با آن صورت فلکی ای است که خورشید در آن به سر می برد.
تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم های قدیمی و در امور گمرکات و مالیّه ایران مورد استفاده قرار می گرفت؛ تا آن که در سال 1328 هجری قمری / 1288 هجری شمسی، میرزا عبدلحسین خان شیبانی وحیدالملک، نماینده تهران در مجلس شورای ملّی، طرحی با موضوع قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از تاریخ قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده 3 قانون محاسبات عمومی، مصوّب 21 صفر 1329 / 2 حوت 1289 پذیرفته شد و تقویم هجری شمسی بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.
رسمیت یافتن تقویم هجری شمسی
در اواخر سال 1303 هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگاه دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج های عربی متداول در تقویم بُرجی به نام های فارسی تبدیل شود و نام سال ها در دوره دوازده حیوانی رایج نیز متروک شود. پس از بحث های فراوان، بالاخره در جلسه 148 مجلس شورای ملی ایران در شب سه شنبه 11 فروردین 1304، قانون تبدیل بروج به ماه های فارسی از نوروز 1304 شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.
تقویم هجری شمسی که تا امروز تقویم رسمی کشور است، به‌غیر از نام و طول هر ماه، همانند تقویم هجری شمسی بُرجی است. نام ماه‌های تقویم هجری شمسی ریشه اوستایی دارند.
فروردین = نیروی پیش‌برنده
اردیبهشت = راستی و پاکی
خرداد = کمال و رسایی
تیر = باران
اَمرداد = جاودانگی و بی مرگی
شهریور = کشور برگزیده
مهر = عهد و پیمان
آبان = آب‌ها
آذر = آتش
دی = آفریدگار، دادار
بهمن = اندیشه نیک
اسفند = فروتنی و بردباری
تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌ترین تقویم‌های جهان محسوب می‌شود. برخی از دلایل برتری این تقویم به ترتیب زیر است:
- مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه‌های تقویم هجری شمسی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه‌های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه‌های پنج ساله، باعث انطباق دایمی و دقیق‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می‌شود.
- تعداد روزهای ماه‌های تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌تر، تعداد روزهای ماه‌ها با مدت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید روی دایره‌البروج هماهنگی کامل دارد.
- آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت شروع می‌شود.