مرکز استان ایلام شهر ایلام است و این استان از غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است.
این استان از استان‌های جنگلی ایران است و به خاطر زیبایی طبیعتش از آن با نام عروس زاگرس نیز یاد می‌شود. پیش از دوره پهلوی اول به این ناحیه پشتکوه لرستان می‌گفتند.
استان ایلام دارای 7 شهرستان به نام‌های آبدانان، ایلام، ایوانغرب، دره شهر، دهلران، شیروان، چرداول و مهران است. شهرهای استان ایلام نیز عبارت‌اند از: آسمان‌آباد، ارکواز، ایوان، بدره، پهله، توحید، چوار، زرنه، سرابله، صالح آباد، لومار، مورموری، موسیان و میمه.
از نقاط دیدنی استان ایلام می‌توان به آتشکده ساسانیان و طاق شیرین و فرهاد در ایوانغرب، تنگ رازیانه، میان تنگ (مانشت)، دریاچه‌های دوقلوی آبدانان، شهر باستانی ماداکتو در درّه‌شهر، آتشکده چهار تاقی دره‌شهر، دره ارغوان در شمال شهر ایلام، دریاچه سد ایلام، چشمه‌های آب گرم دهلران و بیش از 25 قلعه که در سرتاسر استان پراکنده هستند اشاره کرد.
قلعه هزارانی:
در امتداد جاده آبدانان- مورموری در ابتدای روستای هزارانی در بخش شمالی جاده بقایایی قلعه‌ای روی یک تپه طبیعی دیده می‌شود. ارتفاع این تپه حدود 10 متر است که آثار بجای مانده معماری آن به صورت یک قلعه بوده که با مصالح سنگ و گچ ساخته شده است.
پلان بنا به شکل دالانهایی مستطیلی شکل و طویلی است که متاسفانه کاملاً تخریب و به صورت مدفون و نیمه مدفون مشاهده می‌شوند و مربوط به دوران ساسانی است.
قلعه سه کسان:
در جنوب غربی دره شهر و روی ارتفاعات صخرهای حد فاصل ارتفاعات کبیر کوه و دشت دره شهر در بالاترین منطقه قلعه‌ای بزرگ موجود می‌باشد که به نام سه کسان یا سه کسون خوانده می‌شود.
این قلعه یکی از بزرگترین و گسترده‌ترین قلعه‌های دوره ساسانی اسلامی در منطقه بوده که دسترسی به آن بسیار مشکل می‌باشد. مصالح ساخت آن قلوه سنگ و گچ می‌باشد.
دیوارها جهت غیر قابل دسترس بودن روی صخره‌ها ساخته شده است. این قلعه دارای آب انبار به صورت کنده کاری صخره‌ها است.
قلعه سام:
محوطه باستانی قلعه سام در شهرستان شیروان چرداول، در نزدیکی روستا چم بور از توابع بخش هلیلان واقع شده است.
این مجموعه از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است و از نظر دوره‌ای در یک دوره از تاریخ که احتمالاً حد فاصل اوخر دوره پارت‌ها و اوایل دوره ساسانی می‌باشد، ایجاد شده است.
معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی داشته است، زیرا قلعه در صعب العبورترین بلندی‌های کوه بنا شده است، چون طرح و نقشه‌ای از پیش نداشته،طراح یا معمار برج‌ها، اتاق‌ها و ورودی‌ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره‌ها احداث کرده است.
معماری قلعه به سبک معماری دوره ساسانیان ساخته شده است. مصالح ساختمانی‌ای که برای ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عبارتند از: سنگ،گچ، ساروج، ملات، گچ و ... در بعضی جاها نیز گل بکار رفته است.
پشت قلعه آبدانان:
در 5 کیلومتری جنوب شهرستان آبدانان و در میان روستا پشت قلعه، بر بلندی تپه‌ای منفرد که رودخانه جاری آبدانان از پای آن می‌گذرد، آثار بنای قلعه‌ای به چشم می‌خورد.
مصالح به کار رفته در قلعه قلوه سنگ، گچ و ساروج می‌باشد. قلعه مذکور دارای بخش‌های متعددی از جمله باروی قلعه، برجک‌های دیده بانی و نگهبانی، ورودی قلعه اماکن مسکونی و شاهنشین، تونل و پلکان متعلقه بوده است.
بنای قلعه روستا پشت قلعه تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان است که در سال 1380 به جهت اهمیت آن و انجام مطالعات باستانشناسی و حفاظت و مرمت آن در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
قلعه اسماعیل خان:
قلعه و استحکامات معروف به اسماعیل خان بر فراز ارتفاعات انبار آب و مشرف به شهر ایلام ساخته شده است.
محدوده‌ای که اثر روی آن ایجاد گردیده کاملاً کوهستانی است و از سه جهت صخرهای و صعب العبور است و فقط جبهه جنوب شرقی است که مسیر ارتباطی قلعه بوده است.
مصالح بکار رفته در کل بنا سنگهای کوهستانی با استفاده از ملات گچ می‌باشد. سنگ‌ها تقریباً با تراش اندک جور شده و در ردیف‌های منظم اما بررسی شواهد سطح محوطه بنا قدمت بیشتری را نشان می‌دهد.
قلعه چکر بولی چوار:
این قلعه باستانی در روستای چکر واقع در کوهستان بولی از توابع بخش چوار شهرستان ایلام واقع شده است.
این قلعه در نزدیکی مرز با کشور عراق ایجاد شده است و سبک معماری و مصالح آن با قلعه یزگرد در استان کرمانشاه قابل مقایسه است. تعداد 11 اتاق در قسمت جنوبی قلعه ایجاد شده است که بر حیاط مرکزی تسلط دارند. اتاق‌ها دارای طاق قوس هستند.
مصالح بکار رفته در این قلعه سنگ و گچ می‌باشد و در داخل اتاق‌ها نیز با گچ اندود شده است. سفال‌های نخودی و قرمز رنگ با شاموت شن به صورت متراکم در محوطه پیرامونی قلعه دیده می‌شود که متعلق به دوره تاریخی است.
قلعه تاریخی چوار(قلا):
این قلعه در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 2 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است.
این قلعه یکی از بزرگترین قلاع منطقه است که بر فراز تپه‌ای در مسیر چوار- مورت تجریان به سمت دهستان چکر بولی و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است.
مواد اصلی بکار رفته در بر پایی آثار بنای قلعه، قلوه سنگ‌ها و لاشه سنگهای محلی و ملات گچ می‌باشد. این بنا جزء قلاع نظامی- مسکونی می‌باشد.
آثار فرهنگی سطح تپه وسعت و گستردگی بقایایی معماری و نوع مصالح بکار رفته نشان می‌دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دورن تاریخی و اوایل دوره اسلامی است.
قلعه والی ایلام:
یکی از بناهای مهم دوره قاجاریه در شهر ایلام قلعه والی است که توسط غلامرضا خان والی در سال 1326 قمری روی تپه‌ای به نام چغا میرگ ساخته شده است.
این بنا دارای قسمت‌های متعدد چون حرم سرا، قسمت شاهنشین، اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می‌باشد. مساحت کل قلعه4687 متر مربع و زیر بنای قلعه 1464 متر مربع است.
قلعه دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است. مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ، آجر، گچ، کاشی و چوب می‌باشد.
قلعه پور اشرف:
در 6 کیلومتری ضلع جنوب شرقی شهرستان دره شهر در روستای شیخ مکان قرار گرفته است.
مطابق سنگ نوشته نصب شده روی دیوار ورودی قلعه، در سال 1335 قمری بدستور میر صید محمد خان پور اشرف در این منطقه از دره شهر ساخته شده است.
بیشترین مصالح بکار رفته در اسکلت بنا، قلوه سنگ و در مواردی از آجر جهت ترئین از جمله سر در ورودی ها و برجستگی‌ها روی دیوار استفاده شده است.
این قلعه کاربرد نظامی- مسکونی داشته و متعلق به دوران قاجار می‌باشد و در نوع خود بی نظیر می‌باشد.
قلعه زینل(زبیده):
این اثر تاریخی در جنوب روستای الیاس آباد چمکلان از توابع شهرستان دره شهر واقع شده است. قلعه زینل همانند دیگر قلاع محدوده زاگرس بر روی تپه ای نسبتاً بلند ساخته شده است.
قلعه فعلی یک بنای دوره اسلامی متاخر است که در دوره صفویه ساخته شده و در دوره‌های بعد مورد استفاده حاکمان محلی قرار گرفته است. مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه سنگ و گچ می‌باشد.
دژ شیخ مکان:
این دژ در داخل تنگه شیخ مکان در 8کیلومتری شرق دره شهر و در سمت غربی تنگه، آثاری از یک دژ جالب توجه در دل کوه به چشم می‌خورد که از لحاظ مصالح و سبک معماری، نشانی از دوره ساسانی دارد.
دژ چهار اتاق و تنها یک در ورودی در ضله شمالی دارد. مصالح اصلی دژ قلوه سنگ و گچ است که در انتهای دیواره دژ با اندودی از گچ پوشیده شده است.
قلعه میر غلام هاشمی(سیکان):
قلعه میر غلام هاشمی یکی از بناهای دوره قاجاریه است که به استناد سنگ نوشته نصب شده بر دیواره ورودی بنا، در سال 1303 قمری میر غلام هاشمی در روستای فرخ آباد احداث کرده است.
بنای قلعه به سبک دوره ساسانی و به شکل چهار ایوانی و با مصالحی از سنگ و ملات گچ ساخته شده که در زمان خود کاربرد مسکونی داشته است. پلان بنا مربع شکل می‌باشد. این قلعه در دره سیکان به فاصله 8 کیلومتری شمال غرب شهر دره شهر ساخته شده است.
قلعه هزار در:
این قلعه در شرق شهرستان دره شهر واقع گردیده است که قدمتش به دوره ساسانی می‌رسد. نمای اصلی این اثر، طاق‌های هلالی شکل می‌باشد.
با توجه به ساختار معماری،اثر احتمالاً قلعه یا پادگان نظامی بوده است. مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه شامل سنگهای تراشیده و قلوه سنگ‌هایی است که از گچ پخته به عنوان ملات استفاده شده است.
قلعه ارمو:
در روستای ارمو دره شهر بخشی از یک بنا در محل قبرستان باستانی ارمو باقی مانده است که به نظر می‌رسد آثار یک قلعه باستانی باشد. از دیگر قلعه‌های شهرستان دره شهر می‌توان به قلعه کلم،قلعه تیغن، قلعه ماژین اشاره کرد.
قلعه پنج برار مورموری(قلعه تاجمیر):
پنج برار محدوده‌ای تاریخی است که در کوهپایه‌های جنوبی کوه کاه ماس، مشرف بر دشت مورموری واقع شده و قلعه پنج برار یکی از این آثار محسوب می‌شود.
مصالح ساخت قلعه سنگهای نسبتاً بزرگ که از سنگهای رودخانه‌ای و بومی منطقه است. قلعه متعلق به دوران اسلامی است. این قلعه شامل دژ پیرامونی و بناهای داخل محوطه دژ می‌باشد.
قلعه شیاخ (شهاق):
این قلعه در روستای بردی از توابع بخش زرین آباد قرار دارد و مربوط به دوران ساسانیان می‌باشد. قلعه روی محدوده‌ای نسبتاً بلند نسبت به زمین‌های پیرامونی قرار گرفته است. مصالح بکار رفته در بنا سنگ و گچ است.
قلعه میمه زرین آباد:
این قلعه تاریخی در حاشیه شمالی شهر میمه و بر فراز تپه ماهورهای مشرف بر شهر و جاده اصلی ایلام- میمه ساخته شده است.
قلعه شامل پله، زیرزمین، راهرو، برج دیده بانی و تعدادی اتاق است. مصالح بکار رفته در این بنا قلوه سنگ و گچ می‌باشد و نمای داخلی دیوارها با ساروج اندود شده است.
قلعه آسمان آباد دوله شیروان:
این قلعه در فاصله 700 متری جنوب روستای علی آباد وسطی روی یکی از تپه ماهورهای کوهپایه‌ای مشرف بر رودخانه کارزان در حد فاصل بین روستای علی آباد وسطی و علی آباد سفلی قرار گرفته است.
مصالح ساخت آن سنگهای لاشه و ملات گچ می‌باشد.
قلعه هره قلوس:
این قلعه باستانی در مسیر جاده سرابله به روستای شباب و در نزدیکی روستای موشکان از توابع شهرستان شیروان چرداول واقع شده است. این قلعه احتمالاً مربوط به دوره ساسانی می‌باشد.
قلعه جوق ملکشاهی:
این قلعه مشرف بر سرزمین نسبتاً هموار و در 4 کیلومتری غرب ارکواز ملکشاهی بر فراز تپه‌ای بلند بنا شده است. نوع معماری و شواهد فرهنگی محدوده قلعه نشان می‌دهد که این قلعه مر بوط به دوران سلاجقه است.
قلعه کنجانچم:
این قلعه در سال 1326 قمری بنا به دستور غلامرضا خان ابوقداره آخرین والی ایلام ساخته شده و دارای اتاق‌های مرتبط به هم، حمام، برج نگهبانی و قسمت مسکونی و دیوانخانه می‌باشد و به عنوان قلعه زمستانی والی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
قلعه جهانگیر آباد:
قلعه جهانگیر آباد بنایی است متعلق به دوران پهلوی و والیان پشتکوه که توسط خوانین منطقه (میرهای هاشمی) در جنوب شهر تاریخی دره شهر و حاشیه روستای جهانگیر آباد ساخته شده است.
بنا دارای پلان مربع مستطیل است. مصالح بکار رفته در این قلعه قلوه سنگهای رودخانه‌ای و ملات گچ می‌باشد. این بنا بطور کلی دارای 6 اتاق، 2 ایوان و یک راهرو و دو زیرزمین می‌باشد.
برخی دیگر از قلعه‌های استان ایلام:
قلعه پبر دمی میمه
قلعه سیس مورموری
قلعه لرغه مورموری
قلعه و محوطه پشته زنجیره
قلعه و و دژ کوه خرمه چرداول