العالم ـ ایران
این روزها وقتی خبر از تالابهای هامون به میان میآید، ناخود آگاه ذهنمان به این سمت سوق پیدا می کند که شاید دلایل اصلی خشک شدن تالاب هامون، تغییر اقلیم، توسعه یافتگی و مواردی از این گونه باشد، و لذا نباید هیچ وقت امیدی برای احیاء و زنده نگه داشتن شرایط فعلی تالاب در نظر نداشته باشیم. ولیکن این مسئله را باید در نظر گرفت که هامون، تالابی فصلی است که از گذشته تا به امروز، به دلیل تبخیر و تعرق بالا، حتی در برخی از سالهای ترسالی، فقط چند ماه از سال دارای آب بوده که تصاویر ماهوارهای نیم قرن اخیر تا بهامروز نیز صحت این مطلب را نشان میدهد. همان طور که در تصویر مشخص میباشد، سطح گستردهای از تالابها در فروردین ماه دارای آب بوده و معمولاً در سالهای مشابه این شرایط فقط تا اواسط تابستان ادامه داشته است. این جریان هرساله از رودخانههای مشترک هیرمند، فراه و خاش تأمین شده و جریان طبیعی و تاریخی تالابها را تامین میکنند.
تصویر ماهواره ای در فروردین سال 1396 (Apr 2017)
بنابراین، این موضوع حائز اهمیت است که تالاب های هامون در همین چند ماه اول سال میلادی، نقشی اساسی در حفظ و بقاء حیات این منطقه ایفا نموده و باعث رشد پوشش گیاهی در بستر تالابها و کاهش طوفانهای شن در فصلهای گرم سال می شود. در چنین شرایطی، ایران بر اساس معاهده 1351، میزان 820 میلیون مترمکعب از رودخانه هیرمند حقابه دارد. اما نکته مهم این است که این حقابه تنها برای نیازهای شرب و کشاورزی ایران محاسبه شده است و نه نیاز زیست محیطی تالاب های هامون. این میزان حقابه از رودخانه هیرمند نیز به دلیل شرایط خاص و طبیعت خشک و سیلابی هیرمند، در چاه نیمه های طبیعی در منطقه که در ابتدا با مطالعات ژاپنی ها پیشنهاد گردید ذخیره می شود تا آب شرب و کشاورزی مردم منطقه برای دو سال تامین شود که تنها امید مردم برای ماندن در منطقه است. چاه نیمه ها با وجود ابعاد بسیار کوچکتر نسبت به تالاب های هامون، در شرایط خشکسالی های طولانی و عدم ورود آب از سمت افغانستان، تاکنون نقش حیاتی و مهمی را برای مردم بومی منطقه حداقل برای تامین آب مورد نیاز برای شرب ایفا نموده اند.
در حالی که تامین نیاز آبی تالاب های مشترک و بین المللی هامون به عهده دو کشور ایران و افغانستان است و همکاری مشترک را می طلبد، ایران تلاش های زیادی به صورت یکجانبه برای حفظ این تالاب ها که نیاز آبی آن ها بیش از 3 تا 4 برابر حجم چاه نیمه ها و حداقل در حدود 3 تا 4 میلیارد مترمکعب می باشد، داشته است. علاوه بر این، تالاب های هامون نه تنها از رودخانه هیرمند بلکه از رودخانه های دیگری از جمله فراه رود سیراب می شوند که بر روی این رودخانه نیز، افغانها به دنبال احداث سد و توسعه اراضی بدون توجه به ناله های هامون و درد مشترک مردم منطقه هستند.
سیاستهای اخیر دولت افغانستان نشان میدهد که این کشور از اهمیت این مسئله غافل مانده است و اگر چه در سخنرانی های مقامات آن کشور توجه به محیط زیست و تالاب ها تاکید می شود اما به واقع، رفتاری که نشان داده می شود چیزی خلاف واقع و نگران کننده است. در این خصوص نکات مهمی از جمله موارد زیر را می توان بیان نمود:
1- بر اساس گزارش اخیر دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC, 2016) سطح زیر کشت محصول خشخاش در کشور افغانستان از 180 هزار هکتار در سال 2015 به بیش از 200 هزار هکتار در سال 2016 رسیده است و متوسط تولید خشخاش به ازای هر کیلوگرم در هکتار حدود 30 درصد نیز افزایش یافته است. طبق گزارش UNODC در سال 2016، قلع و قمع زمینهای کشت محصول خشخاش توسط دولت افغانستان 91 درصد کاهش و در همین حال، کشت خشخاش 43 درصد نسبت به سال 2015 روند افزایشی داشته است.
2- علاوه بر این، اقدامات توسعه ای کشور افغانستان در بالادست تالابها، از جمله احداث بند کمال خان بر رودخانه هیرمند و سد بخش آباد بر روی رودخانه فراه از جمله اقدامات دیگری است که جریان طبیعی و تاریخی تالابهای بین المللی هامون را به خطر خواهد انداخت. بررسی های صورت گرفته نشان میدهد که فاز سوم احداث بند کمالخان توسط افغانستان در بستر رودخانه هیرمند، با هدف انحراف جریان طبیعی آب به سمت باتلاقی بهنام گودزره و محروم نمودن تالاب های هامون است. باتلاق گود زره، منطقه ای بیابانی و عاری از سکنه است. همچنین بر اساس گفته مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، افغانستان اقدام به احداث خاکریز در بخش هایی از تالاب هامون پوزک در خاک خود نموده که منجر به انحراف آب و عدم ورود طبیعی جریان به سمت بخش های ایرانی تالاب های هامون شده است.
3- ایران تاکنون در جهت حفظ تالابهای بین المللی هامون تلاش های زیادی نموده است و مدتهاست که دولت افغانستان را نیز به همکاری مشترک برای حفظ تالاب های هامون دعوت کرده است؛ لیکن تاکنون پاسخ عملی دریافت ننموده است. ایران با هدف کاهش اراضی کشاورزی از 120 هزار هکتار در دشت سیستان به اصلاح الگوی سیستم آبیاری با اجرای طرح انتقال آب به 46000 هکتار اراضی کشاورزی دشت سیستان از چاه نیمه ها با روشهای نوین آبیاری روی آورده است. علاوه بر این، ثبت تالاب هامون در سال 1975 به عنوان تالاب با اهمیت بین المللی در کنوانسیون رامسر، ثبت دریاچه هامون به عنوان یکی از مناطق حفاظت شده انسان و زیست کره (MAB) یونسکو در سال 2016 نشان از عزم راسخ ایران در جهت جلوگیری از تغییرات برگشت ناپذیر و بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی و حفظ این تالاب ها بوده است. این در حالی است که هنوز کشور افغانستان عضو کنوانسیون رامسر نشده و اقدامی از طرف این کشور برای مناطق حفاظت شده طبیعی- زیستی بین‌المللی انجام نگرفته است.
تالاب های هامون میراث تاریخی و کلید بقای تمدن برای آیندگان مردم منطقه، چه در ایران و چه در افغانستان، و نقطه ویژه ای برای پرندگان مهاجر هستند و لذا همکاری مشترک و عزم جدی دو کشور را برای حفظ و احیاء آنها می طلبد.
تسنیم