العالم-آمریکا
از دست رفتن بیش از دومیلیون هکتار جنگل در سال جاری، نابودی نزدیک به سه میلیون هکتار زمین زراعی بر اثر فرسایش خاک، متصاعد شدن بیش از ١٦ میلیارد تن دی اکسید کربن، بیش از ٥ میلیون هکتار بیابان زایی؛ این آمار جهانی از بخشی از بلایایی است که همین امسال بر سر زمین آمده. سیاره آبی روزهای سختی از سر می گذراند؛گرمایش جهانی، خشکسالی، سیل، طوفان و هزاران بلایی که زندگی را برای ساکنان زمین سخت کرده است. حالا با آغاز هفته محیط زیست، رهبران جهان بار دیگر گرد هم آمده اند که تصمیمی دوباره برای حفظ زمین بگیرند. کارشناسان محیط زیست می گویند حفظ زمین به رفتار تک تک افراد وابسته است اما درست در آستانه روز جهانی محیط زیست، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا یکی از مهم ترین توافقات جهانی را کنار گذاشت تا ١٩٥ کشور دیگر بار مقابله با اثرات گرمایش زمین را به دوش بگیرند. سازمان ملل دیروز، میزبان رهبران جهان برای مذاکره درباره محیط زیست بود و این شعاری بود که برای این روز برگزیده شد:«ارتباط با طبیعت، من هوای محیط زیست را دارم.»
توافق پاریس
در روزهای تبلیغات نامزدهای ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا، اظهارات دونالد ترامپ در مخالفت با توافق پاریس جنجال به پا کرده بود. اتفاق بالاخره افتاد و آمریکا به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای آلاینده محیط زیست جهان، چند روز پیش در آستانه روز جهاني محيط زيست، معاهده تغییرات اقلیمی پاریس را ترک كرد. در حالی که هدف اصلی توافق پاريس گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است و ١٩٥ کشور به آن پیوسته اند؛ آمریکا به عنوان یکی از اعضای سازمان ملل در کنار سوريه و نيكاراگوئه قرار گرفت و از این توافق کنار کشید.
ايران اما از ابتدا با توافق پاريس همراهي داشت. اگرچه لايحه پيشنهادي دولت در مورد موافقتنامه پاريس آبان پارسال در مجلس شورای اسلامی به تصويب رسيد اما شورای نگهبان اوايل دي ماه همان سال مصوبه مجلس را واجد ابهام دانست و عودت داد و این لایحه هنوز در مثلث دولت-مجلس-شوراي نگهبان بلاتكليف مانده است. بر اساس این توافق ایران متعهد به کاهش گازهای گلخانه ای تا ۴ درصد تا سال ۲۰۳۰ شده و اعلام کرده با برداشته شدن همه تحریم ها و همکاری سازمان های بین المللی می توان ۸ درصد دیگر به این مقدار اضافه کرد.
رهبران جهان از دیروز به مدت پنج روز در نیویورک، مقر سازمان ملل گردهم جمع شده اند تا برای جدی‌ترین مشکلات اقیانوس‌های جهان از جمله پدیده سفیدشدگی مرجان‌ها، آلودگی ناشی از مواد پلاستیکی، صید بیش از اندازه و افزایش سطح آب دریاها به دلیل تغییرات اقلیمی به دنبال راه حلی باشند.
بی‌اطلاعی کامل سیاسیون از مسائل محیط زیست
بهروز دهزاد کارشناس محیط زیست، در شرایطی که رهبران جهان برای حفظ محیط زیست گرد هم جمع شده‌اند از این ترکیب یاد می‌کند و می‌گوید: «بسیاری تصور می‌کنند محیط زیست خوان نعمتی است که گسترده شده و فقط باید از آن بهره برد؛ هم در جامعه و هم در بین مسئولان.» او به «شهروند» دراین‌باره بیشتر توضیح می‌دهد: «ما شاهد یک بی اطلاعی کامل و ناآگاهی عمیق از مسائل محیط زیست از سوی سیاسیون هستیم. آنها با مفهوم محیط زیست آشنایی ندارند و باید آموزش ببینند. با همین روند آموزش در جامعه هم شرایط استانداردی ندارد. در این شرایط باید از طریق رسانه‌های گروهی، رادیو و تلویزیون و روزنامه‌ها، گرد هم آیی جوانان و تشکل‌های محیط زیستی آموزش را از سر گرفت تا مفاهیم اولیه این بار به درستی جا بیفتد، به‌خصوص نزد افکار مسئولان.»
او جهل را مهم‌ترین عامل از بین برنده زمین می‌داند و ادامه می‌دهد: «وظیفه ما به‌عنوان کارشناس محیط‌زیست آموزش قوانین آفرینش است؛ قوانینی که سینه به سینه توسط پدران ما به ما آموزش داده شده است. اگر قوانین آفرینش را فراموش کنیم، زمین هم با خطر مواجه خواهد شد. این درحالی است که ما فرهنگی غنی در ایران داریم که پیامش زندگی سازگار با تمام عناصر زمین است.»
این کارشناس محیط‌زیست با یاد کردن از گونه‌هایی چون گور ایرانی، تمساح پوزه کوتاه و یوز آسیایی، دلیل اینکه بعضی گونه‌های آسیایی در آسیا از بین رفته و در ایران هنوز زندگی می‌کنند، همین فرهنگ غنی می‌داند: « مردم با موجودات زنده و طبیعت ارتباط داشتند تا اینکه تکنولوژی مخرب و توسعه بی رویه به ایران وارد شد و این تفکر را از بین برد و انسان‌ها را به قاتلان بالفطره موجودات تبدیل کرد. راه حل این است که ما به فرهنگ گذشته مان برگردیم و آموزه‌های قدیمی مان را باب کنیم؛ احترام به خاک، آب، هوا و موجودات زنده.»
حضور مردم، راه نجات زمین است
دهزاد با انتقاد از شکل مدیریت مسائل محیط زیست ایران در سازمان حفاظت محیط زیست، می‌گوید: «متخلفان وقتی نام سازمان محیط زیست آمریکا را می‌شنوند پشتشان می‌لرزد اما نگاه سازمان ما که از ابتدا شکاربانی بوده و حالا دچار تحول شده، هنوز همان نگاه قدیم است. باید حفظ محیط زیست را به خود مردم محول کرد. مفهوم رایج درباره وظیفه سازمان را باید شکست و نهاد محیط زیستی قدرتمندی با بدنه قوی کارشناسی به وجود آورد که کار را بین مردم و سازمان‌های دولتی و غیردولتی تقسیم کرد.»
او راه نجات زمین را حضور مردم می‌داند و ادامه می‌دهد: «یکی از دلایل روند کند حفظ محیط‌زیست در ایران، نبود مردم در صحنه است اما به شکل دستوری هم نمی‌توان زمین را حفظ کرد چون اصلا حفاظت نمی‌تواند دستوری باشد. حفاظت کاری مردمی است نه دولتی.بنابراین حتی سازمان حفاظت محیط‌زیست هم باید بیشتر فعالیت‌ها و اجرای قوانین برای جلوگیری از آلودگی و آسیب به آب، خاک و هوا را نظارت کند.»
این اکولوژیست معتقد است آموزش باید ادامه پیدا کند تا از معجزاتی که در محیط‌زیست وجود دارد بیشتر آگاه شویم و در جهت حفظ آن بکوشیم: «در گذشته تصور غالب این بود که حیوانات وحشی راس هرم، مانند پلنگ و شیر و عقاب از بین برنده حیوانات دیگر و دشمن انسان هستند. اما حالا می‌دانیم که این حیوانات برای نمونه گرگ‌ها، نقش مهمی در جدا کردن حیوانات بیمار از گله‌ها دارند.»
دهزاد که در سال‌های ٦٤ تا ٦٨ مسئول محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست بوده، اینها را می‌گوید و از اوایل انقلاب اسلامی حرف می‌زند: «آن زمان اسلحه دست خیلی‌ها افتاده بود. مثلا در کردستان بسیاری افتاده بودند به جان گرگ ایرانی و داشتند این گونه را منقرض می‌کردند. طوری شده بود که گله‌ها بیمار شده بودند و این بیماری به گله‌های دیگر هم سرایت می‌کرد. جلوی این روند را گرفتیم و با حمایت موثر از گرگ‌ها جامعه آنها را احیا کردیم وگرنه گله داری منسوخ می‌شد.»
رویکرد سیاسی –جناحی محیط زیست
اصغر محمدی فاضل، رئیس دانشکده محیط‌زیست و دکترای علوم محیط‌زیست هم در گفت‌وگو با «شهروند» چالش‌های اصلی کشور برای حفظ زمین را در سه گروه جای می‌دهد؛ حوزه فنی، سیاسی و حوزه اجتماعی. او درباره چالش فنی به «شهروند» چنین توضیحی می‌دهد: «ما در ایران داده‌های صحیح علمی و فنی از محیط‌زیست نداریم یا اگر داریم متمرکز و ثبت شده نیست. مراکز علمی پژوهشی داده‌هایشان را تا زمان انتشار مقالات عمومی نمی‌کنند و همین باعث میشود اطلاعات علمی دیر منتشر شود. در نتیجه رسانه‌ها به گفته‌های شفاهی و عمومی توجه می‌کنند و افراد دیگر بر همین اظهارات موضع گیری می‌کنند.»
او به‌عنوان کارشناس محیط‌زیست مهم‌ترین چالش را نبود سازوکار مدیریت داده‌های علمی می‌داند و ادامه می‌دهد: «این روند باعث میشود رویکرد محیط‌زیست سیاسی –جناحی شود و یک وقت بگوییم هوا خوب است و وقت دیگر با زاویه‌ای سیاسی بگوییم هوا آلوده است. همین باعث شده درباره دریاچه ارومیه صدها اظهارنظر متنوع گفته شده باشد که بسیاری از آنها علمی نیست.»
رویکرد محیط زیستی دولت / پالس‌های منفی بعضی وزرا
محمدی فاضل همچنین بعد سیاسی را اینطور تشریح می‌کند: «در یک نظام سیاسی باید یک به هم پیوستگی و وابستگی در تصمیم گیری‌ها باشد. خلا این هماهنگی به شدت در ایران حس میشود.»
او با اشاره به اینکه در ایران با کمبود قانون و دستور العمل مواجه نیستیم می‌گوید: «قانون اساسی، افق ١٤٠٤،سیاست‌های کلی ابلاغی از سوی مقام رهبری و برنامه ششم توسعه همه اینها به‌عنوان قانون وجود دارد اما در عین حال باید یکپارچگی هم برای تصمیم در این خصوص داشته باشیم.» محمدی فاضل با بیان اینکه وقتی از یکپارچگی در حوزه سیاسی حرف می‌زنیم یعنی حرکت‌های نمایشی و همایشی خارج از چارچوب می‌تواند تمام بازی را به هم بریزد؛ ادامه می‌دهد: «در دولت یازدهم رویکرد و گفتمان محیط‌زیستی حاکم بود اما گاهی پالس‌هایی از سوی بعضی وزرا دریافت می‌کردیم که نشانی از رویکرد محیط زیستی رئیس‌جمهوری نداشت.» به گفته او چالش سوم درباره حفظ زمین در ایران اجتماعی است: «رفتار مردم با محیط‌زیست و زمین متاثر از رفتارهای احساسی است. بدین معنی که آگاهی‌رسانی و آموزش‌های مناسب در اختیار جامعه قرار نداده‌ایم و این باعث شده بعضی تصمیمات حاکمیت در محیط‌زیست اثر گذار نباشد.»
او برای بیان مصداقی دراین‌باره می‌گوید: «به مناطق گردشگری می‌روید و فرشی از زباله در طبیعت می‌بینید. اینها نشان این است که چالشی جدی در حوزه رفتار اجتماعی مواجه ایم. در موارد دیگر چون شکار، قطع درختان، آلوده کردن خاک و آب هم همین‌طور است. این درحالی است که ارزش‌های ویژه‌ای جامعه ایرانی و ارزش‌های مذهبی و آموزه‌های ایرانی و اسلامی خلاف این روند است. اگر همین آموزه‌های پیشینیان را نشر بدهیم در رفتار اجتماعی هم به شدت اثر گذار خواهد بود. نه در بازه زمانی کوتاه کافی است در حوزه اطلاعات پایه، سیاست‌گذاری و اجرا و در حوزه اجتماعی اقدامات جدی انجام دهیم تا شرایط برای همه بهبود پیدا کند.»
دوباره با طبیعت ارتباط برقرار کنیم
سازمان ملل شعاری انتخاب کرده که معنی آن ارتباط با طبیعت است و شعار تکمیلی آن این است: من هوای طبیعت را دارم. حالا رئیس دانشکده محیط‌زیست برای حفظ زمین توصیه‌هایی دارد؛ به اعتقاد او انجام کارهای ساده در هفته محیط‌زیست شروعی برای برقرار ارتباط با طبیعت است و این گام مهمی در حفظ زمین خواهد بود: «روز ما با ساختمان، ماشین، مترو و انواع سازه‌های خشن آغاز میشود و خانه‌های ما پر است از تجهیزات غیرطبیعی. توجه به حیوانات خانگی هم درحال منسوخ شدن است و حتی دیده‌ایم که بعضی از ترس شکایت همسایه دیگر برای پرنده‌ها هم دانه نمی‌پاشند، اینها یعنی ما از طبیعت فاصله گرفته‌ایم.»
او اینها را می‌گوید و توصیه می‌کند که در هفته محیط‌زیست هر کسی کار ساده‌ای برای ارتباط با طبیعت انجام دهد: «ارتباط با برگ درختان و گل‌ها، ارتباط معنوی با آب، اینها برگرفته از آموزه‌های اخلاقی ایرانی و اسلامی است. ایرانیان نانی که بر زمین افتاده را مثل جسمی مقدس برمی دارند و گوشه‌ای می‌گذارند؛ می‌توان همین برخورد را با دیگر عناصر طبیعت داشت. باعث میشود قدم بزرگی برای نجات زمین برداشته شود.»
تصمیم ترامپ فرصتی برای ایران است
درباره تصمیم ترامپ، محمدی فاضل معتقد است این اتفاق حتی جامعه آمریکا را به موضوع گرمایش زمین حساس کرده است: «دلیل این تصمیم که قابل پیش‌بینی هم بود این است که آمریکا فقط اهداف تجاری و کوتاه مدت خود را در نظر دارد. تعبیر ترامپ این است که گرمایش جهانی ساخته و پرداخته چینی‌هاست تا بازار آمریکا تخریب شود.» او اما معتقد است همین خروج از معاهده پاریس موضوع را برای مردم آمریکا جذاب‌تر کرده است و حالا اجرای توافق اقبال بیشتری دارد: «شاید اگر اینطور نبود اطلاعات و حساسیت مردم کمتر از حالا بود. در آماری دیدم که بیشتر از ٧٠درصد مردم اعلام کرده‌اند که مخالف خروج از پیمان تغییرات اقلیمی اند؛ نیمی از این افراد کسانی بودند که به ترامپ هم رای داده اند. اقدام ترامپ در جهت وفای به عهدی بود که قرار بود انجام دهد. اما در جامعه جهانی جبهه‌ای علیه رفتار آمریکا بوجود آمده و در حوزه محیط‌زیست این کشور را تحت فشار قرار خواهد داد.» او ادامه می‌دهد: «اگرچه متحدان آمریکا در کشورهای عربی، آمریکای لاتین و آفریقا به تصمیم ایالات متحده نظر دارند اما ایران در این شرایط می‌تواند نقش خود را در دیپلماسی پررنگ‌تر کند.»
به گفته این متخصص محیط‌زیست کسانی که در دیپلماسی بین‌المللی فعال هستند می‌دانند که کشوری مثل ایران در این حوزه برخورد فعالی داشته است. در این شرایط این کار ترامپ فرصتی برای ایران است و تاکیدی بر عهدشکنی آمریکانی و ایران می‌تواند روی آن مانور دهد. در این باره دهزاد، اکولوژیست هم معتقد است اگرچه می‌گویند چین اولین کشور تولید‌کننده گازهای گلخانه‌ای است اما آمریکا دراین‌باره رکورد چین راه هم زده است: «آمریکا به تنهایی ٤٠درصد گازهای گلخانه‌ای را تولید می‌کند، چین ٣٠درصد و سهم ایران در تولید گازهای گلخانه‌ای ١,٥درصد است. وقتی چنین کشوری با این سهم بزرگ از چنین توافقی بیرون می‌آیند یعنی فقط به بازار فکر می‌کند و درباره آینده زمین و محیط‌زیست آگاهی ندارد. ترامپ تاجری است که رئیس‌جمهوری شده و مشاوران تاجر مسلکی دور او جمع شده‌اند که به آینده جهان توجهی ندارند. این موضوع اگرچه باعث میشود توافق خیلی عقب بیفتد اما باعث نمی‌شود که تفکر ترامپ در آمریکا جا بیفتد و همه گیر شود.»
ادیان باید به صورت جدی‌تر به موضوع حفظ زمین و محیط‌زیست وارد شوند
«علی یخکشی» که از او به عنوان پدر دانش محیط‌زیست ایران یاد میشود و مدیریت چندین پروژه بین‌المللی در زمینه محیط زیست را برعهده داشته معتقد است وقتی سیاستمداران به دلیل نگرانی از کاهش آرای خود توجه جدی به مسئله محیط‌زیست ندارند بزرگان ادیان مختلف می‌توانند به حفظ زمین کمک کنند. او با اشاره به تصمیم جدید رئیس‌جمهوری آمریکا مبنی بر خروج این کشور از توافق پاریس، می‌گوید: «در پاریس تصمیم گرفته شده بود که دنیا برای مقابله با گرمایش زمین چه کاری انجام دهد و این امید مردم را افزایش داده‌بود و با پیوستن چین امیدها بیشتر شد. اما با آمدن ترامپ این نگرانی‌ها زیاد شد و در همین هفته او آمریکا را از این توافق خارج کرده که نگرانی‌ها افزایش یافته است. البته الان چین حاضر به همکاری است و امیدواریم هندوستان هم به عنوان یکی از کشورهای آلوده‌کننده محیط زیست هم اقدامات جدی انجام دهد.» یخکشی در ادامه از اهمیت شیوه برخورد ایران به عنوان یکی از ۱۰ کشور مهم آلوده‌کننده زمین هم اشاره می‌کند: «کشور ما هم مهم است و ما جزو ده کشور اول آلوده‌کننده دنیا هستیم با اینکه جزو ده کشور اول صنعتی یا جمعیتی نیستیم. امیدواریم که دولت روحانی در این زمینه اقدامات جدی انجام دهد.»
عضو هیئت علمی دانشگاه گوتینگن آلمان درباره اقداماتی که دنیا برای حفظ زمین باید انجام دهد هم می‌گوید: «اگر معاهده پاریس رعایت شود و به جای به کارگیری تکنولوژی ناسازگار با محیط زیست به سمت تکنولوژی سازگار برویم امید به حفظ زمین و نگهداری از محیط زیست افزایش خواهد یافت؛ مانند آنچه در اروپای مرکزی مثل آلمان و اروپای شمالی اتفاق افتاد و تکنولوژی سازگار با محیط‌زیست در این کشورها گسترش یافت. در این زمینه کشورهای حوزه اسکاندیناوی هم پیشگام هستند.»
روزنامه شهروند