العالم - جهان
آتش جنگی که در اسفندماه ۱۴۰۰ میان روسیه و اوکراین در شرق اروپا درگرفت، با گذشت نزدیک به چهار سال هنوز خاموش نشده است.
این در حالی است که مواضع اخیر رهبران برخی کشورها از آمریکا تا اوکراین ناظر بر پایان قریبالوقوع این درگیری نظامی است؛ تحولی که از دید بسیاری، بر مناسبات آتی ایران و غرب نیز تاثیرگذار خواهد بود.
برخی تحلیلگران میگویند غربیها بر پایه ادعای حمایت تسلیحاتی ایران از روسیه در جنگ اوکراین، کوشیدند تا در مواضعی مانند اعمال فشار هستهای بر تهران در آژانس بینالمللی انرژی هستهای، کلید زدن اسنپ بک و همراهی با آمریکای ترامپ در پروژه فشار حداکثری، به سیاستهای تهران واکنش نشان دهند و احتمالا با مختومه شدن پرونده جنگ اوکراین، اصطکاکها میان ایران و غرب کاهش مییابد.
از سویی دیگر، گروهی از تحلیلگران و رسانهها طی سالهای اخیر با ادعای کارشکنی روسیه در مذاکرات ایران و غرب به ویژه در دوره دولت سیزدهم، بر همپیوندی پروندههای ایران و اوکراین برای بازیگران جهانی این پروندهها یعنی روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا تاکید داشتند.
نگاه دیگر به این دو پرونده اما میگوید که ممکن است با فروکش کردن جنگ اوکراین، غربیها مجال بیشتری برای تحت فشار قرار دادن ایران بیابند.
این گزارش به بررسی نگاه تحلیلگران رسانهها و اندیشکدهها در مورد تاثیر پایان جنگ اوکراین بر مناسبات غرب و ایران میپردازد و برخی از مهمترین محورهای تحلیلی را منعکس میسازد:
سرنوشت گزینههای تاکتیکی ایران در روابط با غرب
گزارش «سی ان ای» بر پایه دادههای قابل مقایسه نشان میدهد که روابط روسیه و ایران پس از ۲۰۲۲ پویا و چندبعدی شده است. روابط سیاسی- دیپلماتیک، نظامی و اقتصادی تهران و مسکو تحت تاثیر تبعات ناشی از جنگ اوکراین و تحریمهای روسیه تقویت شده و تهران توانسته از موقعیت خود بهعنوان «شریک جایگزین» برای مسکو استفاده کند و اهرمهایی در روابط دوجانبه به دست آورد.
اما اگر جنگ پایان یابد و روسیه دوباره به تعاملات گستردهتر بینالمللی بازگردد، مسکو دیگر به همان شدت به تهران وابسته نخواهد بود و گزینههای بیشتری برای همکاری اقتصادی و سیاسی در اختیار خواهد داشت. بر همین مبنا، در صورت پایان جنگ اوکراین، اهرمهای ایران تضعیف خواهند شد. بنابراین «گزینههای تاکتیکی» که ایران در نتیجه شراکت با روسیه میتوانست برای بازتنظیم روابط با غرب از آنها بهره ببرد، در صورت پایان جنگ از میان خواهند رفت. منظور از گزینههای تاکتیکی از نگاه این گزارش، فرصتهای مقطعی و انعطافپذیری است که ایران میتواند (بدون تغییر راهبردی روابط)، از آنها برای کاهش فشار، باز کردن کانالهای مذاکره یا امتیازگیری از غرب از آنها بهره ببرد.
تقویت مناسبات و همکاریها مسکو و دوری تهران از غرب
بر مبنای تحلیل «کارنگی»، برای کرملین، ایران اکنون تنها یکی از مسیرهای توسعه پروژههایش است اما برای ایران، روسیه به شریکی حیاتی و غیرقابل جایگزین تبدیل شده است؛ وضعیتی که به مسکو اجازه میدهد در همکاریها گزینشیتر و قاطعتر عمل کند. در حالی که علاقه ایران به همکاری با روسیه تنها در حال افزایش است، نیاز کرملین به تهران بیش از پیش محل تردید است. این مدل روابط در صورت پایان جنگ اوکراین و افزایش گزینههای روسیه برای همکاری، با شتاب بیشتری پیش خواهد رفت، چرا که کاهش تحریمهای روسیه، شرکای این کشور را متنوعتر خواهد کرد.
بنا بر گزارش کارنگی، عواملی که تهران را به سمت مسکو سوق میدهند (مانند تنگناهای بینالمللی و نگرانی از جنگ دوباره) در ماههای اخیر شدت یافتهاند. تحریمهای سازمان ملل و اتحادیه اروپا که تحت سازوکار اسنپبک دوباره اعمال شدهاند، احتمالاً باقی شرکای اروپایی ایران را دور خواهند کرد. توسعه روابط با روسیه قرار است دستکم بخشی از این زیانها را جبران کند و همین مساله ایران را بیش از پیش به سوی روسیه سوق خواهد داد، به ویژه اگر فشارهای دیپلماتیک غرب بر ایران در نتیجه پایان یافتن جنگ اوکراین افزایش یابد.
بازتعریف امنیت در اروپا و پیامدهای دیپلماتیک آن برای ایران
بر اساس مقاله «الگوهای ژئوپلیتیکی ایران در بحران اوکراین» که در «مجله مطالعات اجتماعی-سیاسی جهان» منتشر شده، پیوند با روسیه برای ایران دو وجه دارد: همکاریهای نظامی و اقتصادی با روسیه از یک سو فرصتهایی برای دورزدن تحریمها فراهم کرده و از سوی دیگر این پیوند تهران را در معرض هزینههای ژئوپلیتیکی و وابستگی قرار داده است که در صورت تغییر معادلات بینالمللی میتواند به زیان ایران تمام شود.
بر مبنای یافتههای این مقاله، پیامدهای بحران اوکراین برای ایران عمدتاً و به ویژه در حوزه ژئواستراتژیک تهدیدآمیز است. این نتیجهگیری بهطور ضمنی پیامدهای پایان جنگ را نیز قابل بازنگری میداند. به این معنا که پایان جنگ میتواند از سویی برخی تهدیدها را با تغییر شکل مواجه کند و برخی تهدیدهای جدید نیز ایجاد کند.
به عنوان نمونه افزایش تنش روسیه و ناتو و بازتعریف امنیت در اروپا میتواند فشارهای غیرمستقیم امنیتی و دیپلماتیک بر ایران را تشدید کند؛ بهویژه اگر غرب ظرفیت و توجه بیشتری به پروندههای منطقهای اختصاص دهد.
پایان جنگ و مختصات فضای جدید برای ایران
تحلیلگران برخی اندیشکدهها هشدار میدهند که توافقی نهایی در جنگ اوکراین ممکن است به غرب امکان دهد سیاستهای قاطعتری در قبال بازیگران منطقهای از جمله ایران دنبال کند.
بر اساس مطالعات «مؤسسه روابط بینالملل کلینگندال» ، با پایان جنگ و آزاد شدن منابع سیاسی و دیپلماتیک اروپا و آمریکا، غرب برای پرداختن به پرونده هستهای و مسائل منطقهای ایران ظرفیت بیشتری خواهد داشت.
از سوی دیگر، برخی ناظران بر این باورند که در صورت پایان جنگ، ایران با وضعیتی در ارتباط با غرب مواجه خواهد شد که میتوان آن را «پنجره دیپلماتیک محدود و مشروط» خواند. به این معنا که فرصت گفتوگو با غرب پدید میآید، اما اروپا رویکردی محتاط، شرطگذار و سیاسی خواهد داشت. این شروط و احتیاطها میتواند در حوزههایی چون حقوق بشری، شفافیت مالی، محدودیتهای فناوری در زمینه هستهای و موشکی و ... باشد.
از دید تحلیلگران موسسه «رند»، اگر پایان جنگ با توافقی همراه شود که روسیه را به حدی به بازارها و دیپلماسی بازگرداند که نیاز به اتکا به شرکای جایگزین (ایران) کاهش یابد، اروپا و آمریکا ظرفیت و انگیزه بیشتری برای پیگیری پرونده هستهای و بازگشت به مذاکرات خواهند داشت. اما تهران برای بهرهبرداری از این پنجره باید هزینههای سیاسی داخلی و روابطش با مسکو را مدیریت کند.
مقالهای در مجله «اینترنشنال افرز» بر ضرورت شکلگیری یک «اروپای ژئوپلیتیک» تأکید میکند؛ در این چارچوب، پایان جنگ میتواند باعث شود اروپا سیاستی فعالتر اما سختگیرانهتر نسبت به تهران دنبال کند به این معنا که ترکیبی از فشار و انتخاب مشوقهای محدود برای تغییر رفتار ایران ارائه دهد.
چنین سناریویی بنا به نظر «مجله مطالعات اجتماعی-سیاسی جهان» احتمالاً به غرب امکان میدهد مشوقهایی برای «جدا کردن» ایران از روسیه ارائه کند، اما موفقیت آن به تضمینهای ملموس و رفع نگرانیهای حقوق بشری و موشکی بستگی دارد.
بازتنظیم قیمتها و مسیر انرژی
برمبنای تحلیلهای موجود، توافقی که روسیه را به بازارها بازگرداند، میتواند قیمتها و مسیرهای انرژی را بازتعریف کند. این وضع برای ایران دو وجه دارد: کاهش موقت اهرم قیمتی ایران در بازار انرژی و در عین حال فشار برای رقابت در بازارهای صادراتی که ممکن است تهران را به دنبال راههای جدید دورزدن تحریم سوق دهد.
بر اساس گزارش «مجله مطالعات اجتماعی-سیاسی جهان»، بازگشت روسیه به بازارها میتواند اهرم قیمتی ایران را کاهش دهد و رقابت صادراتی را تشدید کند؛ اروپا در این فضا محتاطتر به همکاری اقتصادی با تهران نگاه خواهد کرد.
شبکه تحریمی و مسیرهای مالی جایگزین
بر مبنای تحلیلهای موجود، اگر توافق به تضعیف یا بازتعریف تحریمهای روسیه بیانجامد، الگوهای دورزدن تحریم و شبکههای مالی جایگزین تقویت خواهند شد؛ این میتواند به ایران امکان دهد برخی محدودیتها را بهصورت عملی کاهش دهد، اما همزمان اروپا را نسبت به همکاری اقتصادی با تهران حساستر و محتاطتر کند تا از پیامدهای سیاسی داخلی و فشارهای متحدان جلوگیری کند.
بنابراین، تحلیلگران بر این باورند که اگر توافق به بازتعریف یا تضعیف تحریمهای روسیه بینجامد، شبکههای دورزدن تحریم تقویت میشوند. اروپا اما برای جلوگیری از پیامدهای سیاسی داخلی، همکاری اقتصادی با ایران را مشروط خواهد کرد.
جمعبندی
روشن شدن آتش جنگ در اوکراین و اتهامزنی غرب به ایران در خصوص مناسبات نظامی تهران و مسکو، روابط ایران و اروپا را در سه سال گذشته تحت تاثیر قرار داده است. همراهی اروپا با سیاستهای ترامپ در حوزه مسائل هستهای ایران طی بیش از یک سال گذشته تاثیر جنگ اوکراین بر روابط دو طرف را بیپرده و در صحنه عمل به تصویر کشید. اکنون با مطرح شدن سناریوهایی با درصد وقوع بالا برای پایان یافتن جنگ، گمانهزنیها در مورد آینده روابط ایران و اروپا محل بحث و گمانهزنی است.
به گزارش ایرنا، پیوند تهران و مسکو هم اگرچه در نتیجه فشارهای ساختاری در سالهای اخیر بیش از پیش تقویت شده است، ولی در صورت تعیین تکلیف جنگ اوکراین و تغییر معادلات بین المللی، این مناسبات از دید تحلیلگران غربی با تغییراتی ناگزیر مواجه خواهد شد. از این منظر، در صورت پایان جنگ، ایران با فشارهای سیاسی-اقتصادی جدید از سوی اروپا مواجه خواهد شد و باید بین حفظ منافع با روسیه و بهرهبرداری از فرصتهای دیپلماتیک غرب، توازن ظریفی برقرار کند.
تحلیلگر مجله مطالعات اجتماعی-سیاسی جهان در مقاله خود پیامدهای احتمالیِ تغییر معادلات بینالمللی را تحلیل کرده و به دستاندرکاران امر سیاست پیشنهاد میدهد که با «سناریوپردازی» برای آینده این معادلات، بهترین گزینه را برای «منفعتمحور» کردن سیاست خارجی کشور اتخاذ کنند. این مقاله نشان میدهد تغییرات در توازن قدرت اروپا (مثلاً کاهش یا افزایش نقش روسیه) میتواند بهطور غیرمستقیم هزینهها و فرصتهای جدیدی برای ایران ایجاد کند.
این گزارش پیشنهاد میدهد که ایران باید سناریوهای متنوع در خصوص پایان جنگ اوکراین (مانند تضعیف روسیه، مصالحه منطقهای، فریز جنگ و ...) را در برنامهریزی استراتژیک لحاظ کند تا از هزینههای ناگهانی جلوگیری شود. بر این اساس، تقویت انعطاف اقتصادی، دیپلماسی متوازن، کاهش وابستگی به مسیرهای تحریمی و توسعه کانالهای دیپلماتیک با بازیگران اروپایی، میتواند ریسکهای ناشی از تغییرات ژئوپلیتیک را کاهش دهد.