این استان با مصوبه دولت در سال 1383به سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی تقسیم شد.

استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی با مساحتی بالغ بر 127432 کیلومتر مربع از شمال به جمهوری‌ ترکمنستان، از شمال غربی به استان خراسان شمالی از شرق به کشور افغانستان، از جنوب به استان خراسان جنوبی و از غرب و شمال غربی به استان یزد، اصفهان، سمنان و گلستان محدود می‌باشد.

بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان به مرکزیت مشهد دارای 19 شهرستان، 64 نقطه شهری، 62 بخش و 158 دهستان و 3767 آبادی دارای سکنه می‌باشد.

شهر مشهد

تا قبل از سال 202 هجری قمری هیچگاه کسی فکر نمی‌کرد که قرار است شهری به نام مشهد بوجود آید اما در این سال و پس از شهادت و دفن حضرت امام رضا (ع) در محلی از توابع توس به نام سناباد که به همین مناسبت نیز آنجا را مشهد رضا (محل شهادت) نامیدند هسته اصلی شهر مشهد کنونی پدید آمد. سلطان محمود غزنوی بقعه ای بر روی مرقد امام رضا(ع) بنا کرد.

در قرن هفتم هجری که شهر توس به دست مغولان ویران گردید، جمعیت آن سامان رو به سوی مشهد آوردند و به تدریج بر وسعت و آبادانی این شهر افزودند.

شهر مشهد که در آغاز بقعه ای در آبادی سناباد نوقان بود، به تدریج توسعه یافت.ناحیه توس ابتدا مسکن اقوام غیر آریایی بوده است.

در داستان های ملی ایران، بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس پسر نوذر که پهلوان و سپهسالار ایران بود، نسبت می دهند این شهر در زمان ساسانیان وجود داشته است.

قسمتی از شهر توس در زمان خلافت عثمان به دست اعراب افتاد و ضمیمه سرزمین های قلمرو اسلام در دوره خلافت عمر شد.

از سال 421 هجری قمری سلجوقیان به تدریج در شهرهای مهم خراسان نفوذ کردند تا آنکه ملکشاه سلجوقی در سال 465 هجری قمری توس را به عنوان تیول در اختیار خواجه نظام الملک توسی وزیر کاردان خود گذاشت. در سال 548 هجری قمری قبیله غز، پس از غلبه بر سلطان سنجر سلجوقی، شهرهای بزرگ خراسان از جمله توس را به تصرف خود در آوردند.

جدائی مناطق و شهرهای نواحی شمالی و شرقی خراسان در طی دو قرن گذشته نه تنها همبستگی قومی و فرهنگی را کم نکرد، بلکه پس از فروپاشی اتحاد شوروی آشکارتر نیز شد و پیوندهای فرهنگی مستحکمی میان مردم خراسان بزرگ بوجود آورد و دلبستگی فراوانی بین مردم این نواحی ایجاد شد.

ویرانه هایی که از توس قدیم در کنار توس جدید باقی مانده است حکایت از قتل و غارت‌های بیشماری دارد که بر این شهر قدیمی گذشته است. شهر توس در زمره‌ نخستین شهرهایی بود که در معرض هجوم وحشیانه و خانمانسوز مغولان  قرار گرفت و عرصه آن لگد مال سپاهیان تولوی پسر چنگیزخان شد و مانند دیگر شهرهای خراسان به ویرانه ای بدل شد.

شاعر گرانمایه شهید بلخی در این باره می گوید:

                          دوشم گـذر افـتـاد بـه ویـرانـه‌ تـوس                      دیـدم جـغـدی نشستـه جـای طـاووس

                          گـفـتـم چـه خبـر داری از این ویـرانـه                     گفتا خبر این است که افسوس  افسوس

شهر توس به علت موقعیت خاص و حساسش در عصر فترت و دوره حد فاصل ایلخانان مغول و تیموریان، بارها میان حاکمان وقت دست به دست شد تا اینکه در سال 791 هجری قمری بعد از شورشی که موفقیتی نداشت، مردم آن قتل عام و قریب به ده هزار نفر کشته شدند و بر حسب معمول آن دوره در پای دروازه های شهر، برج هایی از کله‌ کشتگان ساخته شد.

در سال 807، شاهرخ فرزند تیمور لنگ به سلطنت رسید در زمان او در شهر توس آبادانی و سازندگی گسترش یافت. اهمیت فوق العاده ای که مشهد از عصر شاهرخ به بعد یافت، و توجه سلاطین تیموری، علی الخصوص سلطان بایسنقر به مشهد و روضه مبارکه، موجب کمرنگ شدن نام شهر توس شد.

به گونه‌ای که از نیمه دوم قرن نهم هجری دیگر در متون و تاریخ نامی از توس برده نمی‌شود.  اگر گاهی‌هم سخنی از آن به میان آمده به عنوان یکی از مناطق تابع مشهد معرفی شده است.

به هر روی، توس بعد از قرن نهم هجری قمری دیگر رنگ و بوی آبادانی به خود ندید. باقیمانده اهالی آن به مشهد کوچ کردند و حصاری که در عهد شاهرخ در پیرامون حرم احداث شده بود،‌ محل مناسبی برای اقامت آنان شد. از توس قدیم چیزی جز ویرانه‌ای به جای نمانده است.

توس جدید نیز به علت قرار گرفتن آرامگاه فردوسی، بزرگ شاعر پارسی گوی ایران زمین دارای اهمیت زیادی‌ است. به هر حال تاریخ مشهد کنونی با تاریخ شهر توس قدیمی پیوندی ناگسستنی دارد و تحولات سده های بعد از آن در پرتو بارگاه مشهدالرضا بار تاریخی و دینی دو چندان را بدست آورده به گونه‌ای که‌ این شهر به یکی از قطب های زیارتگاهی شیعیان جهان تبدیل شده است.

طوس

چنان‌که می‌دانیم، خراسان قدیم در عرف و اصطلاح نویسندگان کتب مسالک و ممالک و کیهان شناخت (جغرافیا) به چهار بخش تقسیم می‌شد و هر بخشی را ربعی می‌گفتند و هر ربع را به نام یکی از چهار شهر بزرگ که در زمانهای مختلف، کرسی آن ربع یا کرسی تمام ایالت خراسان بود، می‌خواندند. چهار شهر بزرگ خراسان قدیم نیشابور، هرات، بلخ و مرو بود.

تقسیم خراسان به ربع‌ها کار جغرافی‌نویسان عرب است. شهرستان توس را توس، پسر نوذر که 900 سال سپهبد بود، بنا کرد پس از آن سپهبدی از توس به زریر و از زریر به بستور و از بستور به کرزم رسید. شهر مشهد، یعنی مشهد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در سمت خاور نیشابور است و سلسله جبالی که سرچشمه اکثر آب‌های نیشابور است مشهد را از نیشابور جدا می‌سازد.

شهر مشهد امروز کرسی خراسان ایران است و درچند کیلومتری شمال مشهد بقایای شهر قدیم طوس قرار دارد. طوس در قرن چهارم دومین شهر ربع نیشابور محسوب می‌شد و متشکل بود از دو شهر طابران و نوقان که متصل به هم بودند. به فاصله دو منزلگاه چاپاری از طوس، باغ بزرگی بود در دهکده سناباد و در آن دهکده قبر هارون الرشید که در سال 193 مرد،قرار داشت.

قبر امام هشتم شیعیان علی بن‌موسی الرضا (ع) که در سال 202 در اثر زهری که مأمون پسر هارون الرشید به آن حضرت خورانید‌ و باعث شهادت ایشان شد در همان باغ قرار داشت. نوقان که نوگان تلفظ می‌شود، هنوز نام محله شمال خاوری و دروازه آن در مشهد جدید است که از طریق آن دروازه به نوقان طوس می‌روند. نوقان در زبان مردم امروز نوغون تلفظ می‌شود و محله ای است در جنوب خاوری مشهد نه شمال خاوری، و دیگر جایی به اسم نوقان طوس وجود ندارد و ده نوقان در شهر حل و محل شده.

آب سناباد نیز هنوز ناحیه شمال باختری مشهد را مشروب می‌‌سازد.  در قرن سوم، به قولی، نوقان از طابران بزرگتر بود، ولی یک قرن بعد، طابران از نوقان بزرگتر شد و تا زمان یاقوت حموی برهمین وضع باقی مانده بود، تا آن که لشکریان مغول طوس را ویران کردند.

نوقان به تهیه و ساختن ظرف‌های سنگی که به نواحی دیگر می‌بردند، شهرت داشت و از معادن آن طلا و نقره و آهن و مس استخراج می‌شد. در حوالی طوس فیروزه و سنگی که به آن خماهن می‌گفتند، همچنین سنگ مرمر سبز به دست می‌آمد که برای فروش به نوقان می‌بردند. اما این منطقه طوس کم آب بود.

اسم طوس در زمان یاقوت حموی، یعنی در قرن هفتم، غالباً بر ولایت آن اطلاق می‌شد و در آن ناحیه بیش از هزار دهکده وجود داشت تمام این آبادی‌ها همچنین دو شهر طوس یعنی طابران و نوقان در سال 617 پایمال لشکریان مغول شد و یکسره غارت و تاراج شد و از آن پس دیگر طوس روی آبادی و عمارت را به خود ندید.

چنین نیست، چنان که پس از این خواهد آمد، ابن بیطوطه که در 734 طوس و مشهد هر دو را دیده، طوس را اعظم و اکبر بلاد خراسان پس از ویرانی نیشابور و دیگر شهرهای بزرگ می‌خواند و در همان زمان راجع به مشهد می‌گوید آن شهر نیز بزرگ و پرجمعیت است طوس بعداز ضربات هلاکو و تیمور به طور کلی ویران شد تا در عهد شاهرخ تیموری بقایای مردم آن به مشهد نقل مکان کردند اما دو قبری که مجاور طوس بود، در اثر توجه ثروتمندان شیعه دوباره آباد شد.

اماکن زیارتی و مذهبی:

    آستان‌ قدس‌ رضوی، بقعه حرعاملی، امامزاده محمد، امامزاده یحیی، مقبره‌شیخ‌ بهایی، مصلای مشهد، مسجدگوهرشاد، مسجد امام، مسجد‌کوه‌سنگی

مراکز تاریخی باستانی:

    قلعه رباط شرف، کلات نادری، کاخ خورشید، آرامگاه فردوسی، آرامگاه‌ ‌طبرسی، آرامگاه‌ اباصلت، آرامگاه نادر، آرامگاه‌ غزالی، آرامگاه‌خواجه‌مراد، مدرسه نواب، مدرسه میرزاجعفر، مدرسه‌سلیمان‌خان، مقبره‌پیرپالان‌دوز، گنبدسبز، میل اخنجان، مدرسه پریزاد، مدرسه‌خیرات‌خان، مدرسه‌ ‌گلشن، مدرسه‌ ‌دو در، مدرسه‌عباسقلیخان، مدرسه‌ باقریه، مدرسه‌ بهزاد، مدرسه‌ خارگرد، مدرسه‌ نظامیه، آرامگاه ایاز، آرامگاه‌ملک‌شاه، آرامگاه‌خواجه‌ربیع، مصلای مشهد، آرامگاه مادر نادر، آرامگاه کلنل پسیان، خواجه عزیزالله، خانه ملک، مدرسه بالاسر، میل رادکان، کتیبه خان تاشی، کتیبه نادری، پل‌قدیمی‌طرقبه، رباط آبگرم، حمام شاه، شهر‌طوس، پاژ، روستای اخنجان، روستای کارده، روستای طرقبه، روستای‌شاندیز

جاذبه‌های طبیعی:

    دریاچه بزنگان، سد طرق، سد زری، پارک ملی تنوره، منطقه کوه سنکی، منطقه وکیل‌آباد، منطقه اخلومد، منطقه طرقبه، غارمغان، غارکارده، غارزری، غارهندل‌آباد، غارمزدوران، چشمه گراب، چشمه شاهان، آبشار اخلومد

شهر نیشابور

این شهر درسال 31 هجری و درزمان خلافت عثمان فتح شد و در دوره اسلامی،  یکی از چهار شهر بزرگ خراسان بوده است.  وسعت و عظمت این شهر در حدی بوده است که آن را ام البلاد می‌خوانده اند. در اوایل دوره اسلامی، وسعت و عظمت این شهر به حدی بود که شهرتی جهانی یافت. به همین سبب نیز برروی سکه هایی که در دوران خلفای اموی و عباسی ضرب می شد،‌ نام این شهر نیز دیده می شود.

نیشابور در زمان غزنویان و سلجوقیان از شهرهای مهم و معتبر خراسان محسوب می‌شد.  این شهر که یکی از مراکز تمدن و هنر ایران و خراسان است و شاعران و اندیشمندان بسیاری را درخود پرورانده است، در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و اکتشافات باستان شناختی قابل توجهی در آن صورت گرفته است. نیشابور هم اکنون شهری بزرگ و آباد است و آثار دیدنی بسیاری دارد.

مراکز دیدنی:

    آرامگاه نظام الملک بکروی، آرامگاه حکیم عمرخیام، آرامگاه شیخ عطارنیشابوری، آرامگاه فضل بن شاذان، آرامگاه کمال الملک، آتشکده نیشابور، چشمه گرماب طاقانکوه، چشمه خم ترکان، امامزاده محمدمحروق، بقعه قدمگاه، مسجد چوبی

شهر سبزوار

در دوره‌های اسلامی، ولایت بیهق دارای دو شهر سبزوار و خسروگرد بود. شهر سبزوار در حمله مغول به کلی ویران شد،  لیکن به تدریج آباد گردید. حوادث تاریخی بیشماری در این شهر اتفاق افتاده است.

ازجمله در سال 737 هـ. ق این شهر پناهگاه و پایتخت سلسله سربداران شد.  شهر سبزوار به دارالمؤمنین نیز معروف بوده است. پس از حمله مغول،  این شهر مجدداُ در زمان شاه عباس، توسط ازبک‌ها ویران گشت و مردم آن قتل عام شدند.  پس از این واقعه این شهر کم کم رو به آبادانی گذاشت. دوره صفویان برای این شهر،  شروع مرمت و بازسازی تاریخ گذشته بود.

مراکز دیدنی:

    مناره خسروگرد، گنبد سبزوار، آرامگاه حاجی ملاهادی سبزواری، آرامگاه پیراستیر، آرامگاه پیرمرا، آرامگاه مولاناحسین کاشفی، مدرسه فصیحیه سبزوار، مدرسه کهنه سبزوار، مدرسه فخریه سبزوار، مدرسه شریعتمدار، مسجدجامع روستای چشم، مسجد پامنار، امامزاده شعیب، بقعه بیلدارباشی، بقعه شیدناصربن محمد، امامزاده بی بی خاتو، امامزاده سیدعلی اکبر، امامراده سیدحسین، امامزاده سیدحسین وسیداسماعیل، امامزاده هفت معصوم، امامزاده یحیی

شهر گناباد

این شهر یکی از شهرهای قدیمی ایران است که بنای آن را به پادشاهان هخامنشی نسبت می‌دهند. این شهر در اوایل حکومت صفویان محل نزاع صفویان با ازبک ها بوده است. گناباد در اوایل قرن سیزدهم توسط ایل شیبانی که مخالف سلسله قاجاریه بودند، تصرف شد.

آثار به جامانده دراین شهر متعلق به قرن هفتم هجری می باشد. آثاردیگری که در این شهر دیده می شوند،  به نوعی با اساطیرایرانی در آمیخته اند.

مراکز دیدینی:

    غارفاس، مسجدجامع گناباد، امامزاده سلطان محمد عابد، بقعه سلطانی، امامزاده احمد، آرامگاه جغتین گیسور

شهر کاشمر

نام اصلی این شهر ترشیز است. درگذشته این شهر جزو ولایتی بود به نام بوشت ویا یوشت که غیر از ترشیز،  شهر معروف دیگر آن،  کندر بوده است.

درسال 520 هـ. ق این شهر توسط سلطان سنجر سلجوقی محاصره و غارت شد و پس از این تاریخ، یکی از مراکز مهم فرقه اسماعیلیه گردید. در قرن هشتم هجری، این شهر توسط امیر تیمور گورکانی ویران شد. آثار به جامانده در این شهر متعلق به قرون هفتم و هشتم هجری است. سرو‌ افسانه‌ای کاشمر در این شهر قرار دارد.

مراکز دیدنی:

    مناره فیروزآباد، آرامگاه آیت الله مدرس، برج علی آباد، قلعه آتشگاه

شهر قوچان

شهر قوچان را با شهر باستانی اشک یا ارسکه یک دانسته اند. این شهر در قرون وسطی به نام خبوشان و خوجان معروف بود. این شهر در زمان هلاکو تجدید بنا شد و نوه‌ هلاکوخان، ارغون خان بروسعت آن افزود.  در زمان غازان خان یک معبد بودایی در این شهر بنا گردید.

همچنین در طول تاریخ،  این شهر چندین بار به علت زلزله ویران شده است؛ اما دوباره ساخته شده و رونق دوباره یافته است. آثار به جامانده در این شهر عمدتاُ به قرن ششم هجری تعلق دارند. چشمه گرماب قوچان یکی از محل‌های دیدنی این شهر است.

شهر سرخس

قدمت این شهر به زمان ساسانیان می رسد و مانند سایر نواحی خراسان، در طول تاریخ،  صدمات فراوان دیده است. درسال 617 هـ. ق ودر حمله مغول به ایران، سرخس به عنوان سنگر اول،  مورد غارت و ویرانی قرار گرفت.

ناحیه سرخس از جمله نواحی مورد تصرف ترکمانان نیز بوده است. باید اذعان داشت که شهر سرخس روزگاری از کانون‌های علم و دانش بود و به واسطه مدارس و کتابخانه های متعدد شهرت فراوانی کسب کرده بود.

مراکز دیدنی:

    آرامگاه لقمان بابا، غاربزنگان

شهر تایباد

این شهر تا چند سال پیش، یک از بخش های تربت‌جام شمرده می‌شد. از آثار تاریخی این شهر می‌توان از مسجد مزار  مولانازین الدین نام برد، که متعلق به سال 848 هـ. ق است.

مراکز دیدنی:

    مناره کرات، آرامگاه خواجه عبدالله، آرامگاه شاهزاده قاسم، آرامگاه مولانازین الدین ابوبکر، مسجدغیاثیه شاهرخ، مسجدمولانا

شهر تربت حیدریه

تربت حیدریه در گذشته زاوه نام داشت. در قرن هفتم هجری، شیخ حیدر، عارف معروف در آنجا زندگی می‌کرد.

تغییر نام این شهر، از زاوه به تربت حیدریه، به احتمال زیاد به زندگی و آرامگاه این عارف بزرگ مربوط است آثار تاریخی به جامانده در این شهر به دوران ساسانیان و قرن هفتم هجری تعلق دارند.

مراکز دیدنی:

    آرامگاه قطب الدین حیدر، آرامگاه شیخ ابوالقاسم، آتشکده بازه هور، بقعه شاه سنجان

شهر تربت جام

تربت جام کهن دیارعرفان، واقع درشمال شرقی گستره پهناورایران زمین بافاصله 165 کیلومتری ازمشهد در استان خراسان رضوی قراردارد. این شهرستان از شمال به سرخس، ازمغرب به فریمان وتربت حیدریه،ازجنوب به تایبادوازشرق به کشورهای ترکمنستان و افغانستان محدوداست.

این شهرستان به مرکزیت شهرتربت جام ،جمعیتی بالغ بر210 هزارنفردارد. نام تربت جام برگرفته ازشخصیت شیخ احمدجام است که مزار او به مثابه بخشی ازهویت و میراث‌فرهنگی این دیار می‌باشد.

مراکز دیدنی:

    آرامگاه خواجه عزیزالله، آرامگاه شاه قاسم انوار، مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام

شهر چناران

شهر چناران، تا چند سال پیش،  از بخش های شهرستان مشهد محسوب می شد.  تاریخ این شهر به تاریخ مشهد پیوند خورده است و برای پی بردن به تاریخ آن،  باید به مطالعه تاریخی شهر مشهد پرداخت.

از مکانهای دیدنی این شهر برج تاریخی اردکان می‌باشد. بنای این برج که ساخت آن در سال 411 هـ. ق به پایان رسیده،  بی تردید یکی از مفاخر معماری و یکی از مواریث فرهنگی سرزمین ایران به حساب می آبد.

میل رادکان از سبک معماری خاصی برخوردار است و در عین سادگی،  یکی از شاهکارهای معماری ایران بعد از اسلام به حساب می آید وبلندای آن که بیش از 35 متر است،  نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. برج تاریخی اردکان از مکانهای دیدنی این شهر است.

شهر خواف

خواف یکی از شهرهای استان خراسان است که تا چند سال پیش از بخش های شهرستان تربت حیدریه محسوب می شد. تاریخ این شهر با تاریخ تربت حیدریه درهم آمیخته است. از آثار باستانی شهر خواف می توان از مسجد ملک زوزن در دشت خواف نام برد که متعلق به قرن هفتم هجری است.

مراکز دیدنی:

    مسجدگنبد، مسجدملک زوزن

شهر درگز

محمدآباد مرکز درگز است و به احتمالی،  با شهر نسای سابق یکی است.  این شهر بین نسا و سرخس، و در دشت خاوران جای داشت و مرکز آن مهنه یا میهنه نامیده می شد. ابوسعید ابوالخیر، عارف مشهور در این قریه به دنیا آمده است.

درگز، به علت مجاورت با مرز ایران و جمهوری ترکمنستان از اهمیت سیاسی و نظامی خاصی برخوردار است بیشتر آثار تاریخی این شهر به دوره افشاریه تعلق دارند،  ازجمله قلعه مستحکم کلات نادری که در نزدیکی نوار مرزی قرار دارد.

درگز شهری متوسط و آباد است و در شمال استان خراسان واقع شده است. مسجدنادری از مکانهای دیدنی این شهر است.