آیا می دانید مساحت کلی بزرگ ترین دریاچه جهان چقدر است؟

العالم ـ گوناگون

اما وضعیت بزرگ ترین دریاچه جهان به لحاظ وسعت، منابع ارزشمند و ذخایر زیستی آن چگون است؟ در این نوشتار به این موضوعات از جمله نام های مختلف دریاچه خزر و دیگر مختصات آن خواهیم پرداخت. قابل ذکر است که به دلیل وسعت بسیار این دریاچه عنوان دریا را برای آن به کار می برند.

نام های که در طول تاریخ به این دریاچه نسبت داده اند شامل: دریای هیرکان، دریای کاسپین، دریای خزر، دریای گیلان، دریای طبرستان و دریای مازندران می باشد که در ادامه به هریک از آن ها خواهیم پرداخت.

نام های مختلف دریاچه خزر

دریای هیرکان: این نام را حکومت هخامنشیان و اشکانیان به این دریاچه نسبت داده اند.

دریای کاسپین: نام اروپایی دریا خزر است که ریشه آن به کاسپی ها (مردمان سفید پوست هزاره دوم پیش از میلاد) باز می گردد. هر کشور مطابق با زبان رسمی خود نام این دریاچه را با پسوند های مختلف بیان می کند برای مثال: در زبان فارسی "کاسپی"، در زبان آلمانی Caspisches see، در زبان انگلیسی Caspian Sea، در زبان لاتینی Mare Caspium و در زبان یونانی Kaspia Thalassa نام دریاچه اینگونه رواج دارد.

دریای خزر : که برگرفته از نام قوم خزران است. دیگر نامی است که به این دریاچه نسبت داده اند. این دودمان مابین این دریا و دریای سیاه سکونت داشتند و چندین بار ایران را از بخش رود کورا قفقاز مورد حمله قرار داده بودند که هربار نیز به دست سپاه ساسانی به خارج از مرزهای ایران رانده می شدند این خیال را برای اعراب ایجاد کرد که عنوان دریای خزر را به دریای شمال ایران نسبت دهند.

دریای گیلان : نامی است که در کتابی مربوط به اواخر دوران ساسانیان به نام "خوتگای نامگ" به این دریاچه نسبت داده اند.

دریای طبرستان : به استناد اسناد تاریخی در روسیه ایرانیان صد ها سال این دریاچه را با این نام می شناختند و پس از آن نام دریا مازندران از سوی محلی های طبرسان به آن نسبت داده شد.

دریای مازندران : در هیچ یک از اسناد و کتاب های تاریخی چنین نامی برای این دریاچه وجود نداشته و تنها افرادی که از این عنوان برای این دریاچه استفاده می کردند ایرانیان می باشند که در سال 1361 دولت این نام را نام رسمی برای این دریاچه اعلام کرد.

ویژگی های آب دریای خزر

آب این دریاچه از جمله آب های نیمه شور جهان به حساب می آید که میزان نمک محلول در آن حدود 12 تا 13 گرم در یک لیتر می باشد. از دیگر عناصر محلول در آن می توان به منیزیم، کلسیم و سولفات اشاره کرد.

شیرین ترین قسمت دریای خزر، دهانه رودخانه ولگا و شور ترین قسمت این دریا، خلیج قره بغاز است.

اندازه بزرگترین دریاچه جهان

دریاچه خزر دارای مساحت کلی برابر با 376 هزار 345 کیلومتر مربع است. مساحت سطح دریای خزر نیز حدود 370.000 تا 420.000 کیلومتر و میانگین عمق آن برابر با 187 متر می باشد.

بخش های مختلف دریای خزر

این دریاچه بنا به موقعیت جغرافیایی آن، فرم فیزیکی و ویژگی های آب شناسی آن به سه بخش خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تقسیم بندی شده است.

خزر شمالی : مساحت این بخش که شبه جزیره چچن را به دهانه تیوپ کارگان و صل می کند برابر است با 80000 کیلومتر مربع، حجم آب آن برابر است با 397 کیلومتر مکعب و میانگین عمق آن بین 5 الی 6 متر می باشد.

خزر میانی : این بخش خط فرضی است که شبه جزیره آبشوران را به دماغه کوالی در قسمت شرقی دریای خزر وصل می کند. این بخش به نسبت خزر شمالی از عمق بیشتر برخوردار است. خزر میانی دارای مساحتی نزدیک به 138000 کیلومتر مربع و حجم آب 26439 کیلومتر مکعب می باشد.

خزر جنوبی : این بخش از دریاچه خزر مرز جنوبی خزر میانی تا عرض ساحل ایران است که عمیق ترین بخش دریاچه نیز به حساب می آید. مساحت خزر جنوبی در حدود 168000 کیلومتر مربع و حجم آن معادل 51245 کیلومتر مکعب می باشد.

درصد مالکیت کشورهای مختلف بر دریاچه خزر

این دریاچه در مرز قاره آسیا و اروپا واقع شده است که کشورهای جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و ایران در اطرف آن قرار گرفته است.

برخی بر این باورند که ایران و شوروی در سال های 1921 و 140 عهدنامه ای داشتند که طبق آن مالکیت این دریا به دو قسمت میان آنها تقسیم شده است اما به نظر می رسد که امروزه ایران در تلاش برای سهم برابر با سایر چهار کشور دیگر می باشد.

گفته می شود که درصد مالکیت کشور های نامبرده در شرایط فعلی که البته مورد پذیرش ایران نیست و هنوز نهایی نشده، از این قرار است: قزاقستان: 1900 کیلومتر، ترکمنستان: 1768 کیلومتر، روسیه : 1355 کیلومتر، جمهوری آذربایجان: 820 کیلومتر و ایران : 657 کیلومتر

لازم به ذکر است دریای خزر در قسمت تحت مالکیت ایران بسیار عمیق می باشد از همین جهت بهره برداری از ذخایر نفت و گاز آن نیازمند تکنولوژی های مدرن و سرمایه کلان است که تا به امروز ممکن نبوده است.

شرایط جوی دریای خزر

آب و هوای دریای خزر تحت تاثیر ارتفاع ساحل، موقعیت جغرافیایی دریا و چرخه های عبوری از دریا می باشد.

شرایط آب و هوایی این دریا به توده های سرد قطب شمال، توده های خشک و سرد قاره ای از قزاقستان، توده های مرطوب دریایی اقیانوس اطلس، توده های گرمسیری از دریای مدیترانه و کشور ایران وابسته است.

ترتیب گرما در دریای خزر

در قسمت جنوبی عمیق دریای خزر دمای آب به صورت میانگین بالا می باشد به همین دلیل کومه های شمالی هوا گرمای مازاد را دریافت می کند.

به غیر از فصل های بهار و تابستان در مابقی فصل های سال دمای هوا بر سطح دریا بیشتر از کرانه آن است.

میانگین دمای هوای سالانه دریای خزر در قسمت جنوبی (کشور ایران): 17 درجه سانتی گراد، در قسمت جنوب غربی (جمهوری آذربایجان): 15 درجه سانتی گراد، در قسمت جنوب شرقی (کشور ترکمنستان): 16 درجه سانتی گراد، در قسمت شمال غربی (کشور روسیه): 12 درجه سانتی گراد و در قسمت شمال شرقی (قزاقستان): 10 درجه سانتی گراد است.

میانگین دمای هوا دریای خزر در فصل های مختلف

در فصل بهار میانگین دمای دریای خزر در کشور روسیه معادل 9 درجه سانتی گراد، در کشور قزاقستان معادل 11 درجه سانتی گراد، در کشور ترکمنستان معادل 11 درجه سانتی گراد، در جمهوری آذربایجان معادل 12 درجه سانتی گراد و در کشور ایران معادل 14 درجه سانتی گراد می باشد.

در فصل تابستان میانگین دمای دریای خزر در کشور روسیه معادل 25 درجه سانتی گراد، در کشور قزاقستان معادل 26 درجه سانتی گراد، در کشور ترکمنستان معادل 26 درجه سانتی گراد، در جمهوری آذربایجان معادل 24 درجه سانتی گراد و در کشور ایران معادل 25 درجه سانتی گراد است.

در فصل پاییز میانگین دمای دریای خزر در کشور روسیه معادل 9 درجه سانتی گراد، در کشور قزاقستان معادل 8 درجه سانتی گراد، در کشور ترکمنستان معادل 19 درجه سانتی گراد، در جمهوری آذربایجان معادل 17 درجه سانتی گراد و در کشور ایران معادل 21 درجه سانتی گراد می باشد.

در فصل زمستان میانگین دمای دریای خزر در کشور روسیه معادل منفی یک درجه سانتی گراد، در کشور قزاقستان معادل منفی 5 درجه سانتی گراد، در کشور ترکمنستان معادل 6 درجه سانتی گراد، در جمهوری آذربایجان معادل 7 درجه سانتی گراد و در کشور ایران معادل 8 درجه سانتی گراد می باشد.

منابع ارزشمند دریای خزر

پس از خلیج فارس و سیبری این دریا سومین منشا انرژی جهان است. آمار کلی که برای ذخایر نفت و گاز این دریا وجود دارد حدود پنجاه میلیارد بشکه نفت و حدود سیصد هزار میلیارد متر مکعب گاز طبیعی می باشد. تنها کشور همسایه این دریا که هیچ تولیدی از این ذخایر ندارد کشور ایران است. برای اولین بار در سال 1997 جمهوری آذربایجان اولین کشوری بود که از ذخایر دریای خزر استخراج کرد، پس از آن ترکمنستان در سال 2007، روسیه در سال 2010 و قزاقستان در سال 2016 استخراج منابع هیدروکربور از این دریا را آغاز کردند.

جالب است که بدانیم بزرگترین میدان هیدروکربور(مخازن گازی،مخازن نفتی) دریای خزر با سیزده میلیارد بشکه نفت در کشور قزاقستان واقع شده است. این میدان که در نزدیکی ساحل آتیرائو قرار گرفته است و کاشاقان نام دارد در ساتل دو هزار کشف شد.

از دیگر منابع ارزشمند دریای خزر که می توان به خاویار که تخم تاس ماهیان می باشد و یکی از قیمتی ترین غذا های جهان به حساب می آید اشاره کرد. بهای خرید یک کیلوگرم خاویار در ایران در حال حاضر (اسفند سال 1397) بین 8 تا 10 میلیون می باشد. مسافران تور لحظه آخری جالب است که بدانند حدود 93% از کل ذخایر خاویاری جهان در دریای خزر قرار گرفته است.

محیط زیست دریای خزر

انواع گیاهان و جانورانی که در این دریا زندگی می کنند عبارتند از:

• بیش از 60 گونه باکتری هتروتروف

• 22 گونه از کرموباکتری ها

• 13 گونه از مخمرها

• 5 گونه از گیاهان عالی

• بی مهرگان( آمیب ها، خورشید زیان و اسفنج ها)

• 312 پرندگان(مرغای ها، غازها، قوها و چنگر ها)

• دو گونه از خزندگان

• یک گونه پستاندار(فک دریایی)

انواع آبزیان دریای خزر

- سیاه ماهی، گل خور، تیل خوس از لحاظ شیلاتی و اقتصادی دارای اهمیت است.

- کپورچه(مازندران)، ماهی طلایی(خوزستان) ارزش اقتصادی چندانی ندارد اما به صورت زیادی در تالاب انزلی صید می شود.

- مارماهی دهان گرد از لحاظ شیلاتی دارای اهمیت می باشد اما در ایران سرو نمی شود.

- کلیکای معمولی که از لحاظ شیلاتی دارای اهمیت بسیار بالایی است.

- کلیکای آنچوی که از لحاظ شیلاتی حائز اهمیت می باشد.

- کلیکای چشم درشت که هم از لحاظ تجاری و شیلاتی دارای اهمیت می باشد.

- ماهی مروارید استفاده اقتصادی که از آن می شود مربوط به ساخت مروارید مصنوعی است.

- شگ ماهی که از لحاظ شیلاتی از اهمیت بسیاری برخوردار است.

- زالون که از نظر تجاری قابل اهمیت می باشد.

- کپور که در ایران حدود دو هزار تن از آن هر ساله صید می شود.

-ا ردک ماهی که دارای صید ورزشی و اقتصادی است هم چنین تخم آن سمی می باشد.

- علفخوار ماهی که در کنترل گیاهان آبزی مورد استفاده قرار می گیرد.

خطراتی که دریای خزر را تهدید می کند

تفاله های خانگی، صنعتی و کشاورزی :به عنوان یکی از دلایل اصلی آلودگی دریاچه خزر می توان به افزایش فاضلاب و گسترش شهر نشینی در مناطق ساحلی این دریاچه اشاره کرد هم چنین حدود 95 درصد از آلودگی دریای خزر وابسته به رودخانه ولگا می باشد.

آلودگی های نفتی : بهره برداری های نفتی و گازی منبع اصلی آلودگی عناصر اصلی دریای خزر بوده است. بیشتر آلودگی مناطقی که از آن ها نفت استخراج می شود به دلیل استفاده از روش های قدیمی و پیش پا افتاده می باشد هر چند که مناسب ترین روش ها نیز برای استخراج باز هم تاثیراتی منفی بر محیط خواهد داشت.

آثار اکوسیستم گردشگری ساحلی : این مناطق به دلیل مزایایی مانند آب و هوای معتدل و سواحل زیبا یکی از مقاصد پر مخاطب گردشگران تور داخلی و خارجی می باشد اما متاسفانه بی توجهی گردشگران و افزایش مواد زاید در این سواحل محیط زیست این مناطق را در معرض خطری جدی قرار داده است.

نوسان آب دریای خزر : یکی از مشکلات جدی که در مورد دریای خزر وجود دارد زیاد شدن ارتفاع سطح آن می باشد که خساراتی مانند اثرات ویرانگری بر شیلات، صنایع کشترانی، حمل و نقل، ناحیه های مسکونی و دیگر آسیب های جبران ناپذیر زیستی را به دنبال خواهد داشت.

یورش دسته های مهاجم دریایی : در کشورهای حاشیه ای دریای خزر برای گسترش فعالیت های کشاورزی و اقتصادی وساطت های غیر منطقی در محیط زیست دریای خزر صورت گرفته که آثار غیر قابل جبرانی مانند کاهش قسمت های تخم ریزی طبیعی برخی از ماهیان خاویاری را در پی داشته است.

برخی شگفتی های دریای خزر

- حدود 4% از تمامی نفت و گاز دنیا از دریای خزر تامین می شود.

- سطح دریای خزر به طور میانگین 27 متر پایین تر از سطح دریا های آزاد است.

- بی استرس در این دریاچه شنا کنید زیرا در آن خبری از کوسه نخواهد بود. (زیستگاه این حیوان در آب های شور می باشد درحالی که آب دریای خزز در دسته آب های نیمه شور قرار دارد).

- 90% از خاویار جهان از این دریاچه صید می شود که بیشترین آن از سوی ایران می باشد.

- هر ساله 122 هزار تن آلودگی وارد دریای خزر می شود که از استخراج هیدروکربور ها پدید آمده است.