العالم - زلال قرآن
در باب معرفت النفس، گستره شناخت از مبداء تا معاد و همه حقایق عالم وجود و جایگاه انسان در نظام عالم و نسبت او با حضرت رب العالمین و دیگر مخلوقات جهان هستی، و چگونگی ارتباط با اجزاء عالم و در نهایت باخالق و معبود حقیقی او و...، را شامل می گردد که شرح مبسوط هر یک از آنها در این مقال نمی گنجد، لذا با توجه به سنخیت بحث، بعون الله تعالی ضرورتاً به مباحث زیر بطور مختصر اشاره می گردد.
ابعاد وجود انسان :
وجود انسان ترکیبی است از دو بُعد جسمی و روحی .
و روح که مبداء پیدایش حیات انسانی و حقیقت و اصل وجود انسان است، دارای دو جنبه نفسانی و عقلانی و دو گروه قوای بسیار قوی تحت عنوان، قوای نفسانی (قوای شهویه و غضبیه و وهمیه)، و قوای عقلانی ( قوای فکر و اندیشه تعقل و تدبر و...) است.
هریک از این جنبه ها بدلیل کشش ها و گرایش های ذاتی و ویژه خود، به زندگی آدمی جهتی خاص می بخشند.
جایگاه وجه نفسی روح در وجود انسان =
جنبه نفسانی روح که وظیفه تاءمین نیازهای مادی دنیائی آدمی را بر عهده دارد، بواسطه قوای در اختیارخود و برای هر چه بهترعمل کردن به وظائف ذاتی خویش، آدمی را بسوی دنیا و مواهب گوناگون و عدیده آن و لذت جوئی از آنها می کشاند که نتیجه آن گمراهی و غفلت از خدا و قیامت و محرومیت از رحمت واسعه الهی درآخرت است.
این وجه از روح انسان به دلیل توجه به بدن و رفع نیازهای آن از منابع مادی، بطور طبیعی جهت دنیائی داشته و برای انجام وظیفه ذاتی خود بمواهب مادی گرایش داشته و بدنبال انتفاع از آنهاست.
جایگاه وجه عقلی روح در وجود انسان =
جنبه عقلانی روح که موظف به هدایت انسان بسوی خیرات می باشد، با تمام قوا می کوشد ازیک طرف :
اولاً – انسان را به سوی خدا دعوت و هدایت کند.
ثانیاً – او را از گرفتارشدن در چنگال نفسانیات نجات دهد.
که نتیجه آن جلب توجه به خداوند، ایمان و اعمال صالحه و برخورداری از نعمت های بیکران در بهشت رضوان الهی است.