العالم - عربستان سعودی
هرچند انتقاد به دولت سعودی که ریاست آن را شخص پادشاه یا ولیعهد به نیابت از وی عهده دار آن است و در حدود یک سوم کابینه را شاهزادگان سعودی تشکیل می دهند، به هیچ عنوان نه معمول و نه مجاز و هزینه گزافی برای شخص منتقد و حتی نزدیکان وی دارد، اما ضعف زیرساخت های شهری و آسیب فراوان به اموال و دارایی مردم در چند هفته اخیر بسیاری را به ستوه آورده به گونه ای که شبکه های اجتماعی عربستان در روزهای گذشته شاهد داغ شدن هشتگ های متعددی در اعتراض به خدمات رسانی دولت سعودی بود.
یکی از این هشتگ ها که بازتاب وسیعی در میان کاربران داشت، مربوط به تاخیر در بهره برداری از متروی ریاض بود که منتقدین آن را نمونه آشکاری از فساد خاندان حاکم سعودی در اجرای پروژه های بزرگ در عربستان خواندند. تاخیر و فساد در پروژه های اجرا شده توسط دولت سعودی موضوع جدیدی نیست و پیشینه دیرینه ای در این کشور دارد. به عنوان مثال طرح هایی چون قطار حرمین، پالایشگاه رابغ، مجتمع پتروشیمی راس التنوره، شهرک‌های اقتصادی جازان و حائل تنها چند نمونه از پروژه هایی بودند که با تاخیر بسیار و اما و اگر هایی متعدد پیرامون فساد مالی در آن به سرانجام رسیدند.
فساد کنترل ناپذیر دربار سعودی
اما موضوعی که بیش از تاخیر در اجرای پروژه‌ها، شهروندان عربستانی را می آزارد ارتباط میان این پروژها و صاحب نفوذانِ عمدتا وابسته به دربار و شاهزداگان سعودی است که نظارت و رسیدگی به چنین فسادهایی را در عربستان ناممکن ساخته اما افشای برخی پرونده های فساد مالی مرتبط با فرزندان و نوادگان عبدالعزیز آل سعود در خارج از عربستان آن هم از سوی رسانه های غربی می تواند گواه روشنی بر صحت هزاران گزارش فساد از داخل عربستان باشد که به سبب فضای خفقان و عدم وجود سیستم قضایی مستقل برای رسیدگی به فساد خاندان، امکان تایید را نداشته است. در یکی از این افشاگری‌ها شبکه بی بی سی عربی طی مستندی سه قسمتی به فساد برخی از شاهان و شاهزداگان سعودی از جمله ملک عبدالله پادشاه پیشین سعودی و فرزندش تركي بن عبدالله، شاهزاده ترکی بن ناصر، میلیارد سعودی ولید بن طلال، بندر بن سلطان و پدر وی سلطان بن عبدالعزیز که چند دهه عهده دار مناصبی چون ولیعهدی، وزارت دفاع، ریاست هواپیمایی کشوری و ده ها پست دولتی دیگر بود و به گفته برخی رسانه ها پس از مرگ ثروتی بیش از هزار میلیارد ریال عربستان برجای گذاشت.
متروی ریاض نمونه بارز فساد در پروژه‌های سعودی
وجود چنین فسادی در هیئت حاکمه سعودی باعث شده پروژه های بزرگ این کشور به یکی از منابع درآمد شاهزادگان و درباریان تبدیل شده و اجرای آن با برآوردهای مالی اولیه ممکن نباشد. روزنامه سعودی الریاض در تاریخ 2 آگوست سال 2013 در گزارشی پیرامون متروی ریاض با اعتراف به تاخیر طولانی مدت در اجرای پروژه های استراتژیک عربستان و گلایه مردم از این تاخیرها می نویسد، در طرح متروی ریاض سه کنسرسیوم بین المللی متشکل از 20 شرکت بزرگ از کشورهای فرانسه، اسپانیا، کره، اتریش، هلند، آلمان، آمریکا، ایتالیا، هند و انگلیس حضور دارند که قرار است این پروژه را در ظرف 48 ماه مطالعه و اجرا کنند. الریاض می افزاید این مدت با در نظر گرفتن موانع احتمالی مالی، زیست محیطی، اداری و ترافیکی و حوادث غیر مترقبه مختل کننده محاسبه شده است.
در سال 2014 خالد بن بندر بن عبدالعزیز، فرماندار وقت منطقه ریاض آغاز پروژه متروی ریاض را اعلام و تاکید کرد طرح در سال 2018 و با هزینه ای حدود 22.5 میلیارد دلار به بهره برداری خواهد رسید. اما هنگامی که همگان آماده خبر افتتاح متروی ریاض بودند روزنامه الاقتصادیه در سپتامبر 2018 اعلام کرد که کار در مترو ریاض به صورت شبانه روزی توسط کارگران و مهندسان دنبال می شود ولی زمان بهره برداری از آن را پایان سال 2019 اعلام کرد.
پایان سال 2019 نیز به مانند سال پیش از آن موعد افتتاح پروژه مترو نبود بلکه ولید العکریش، مدیر پروژه در نشستی خبری بدون ذکر افزایش هزینه های طرح و یا دلایل تعویق افتتاح آن اظهار داشت اواسط سال 2020 زمان قطعی بهره برداری از پروژه خواهد بود. اما وعده داده شده در این تاریخ نیز محقق نگردید و در ژانویه سال 2020 فهد الرشید در حاشیه مجمع جهانی اقتصاد و در گفتگویی با العربیه با اعلام اینکه هزینه های طرح بیش از 6 میلیارد دلار افزایش داشته سال 2021 را به عنوان زمان جدید بهره برداری از متروی پایتخت اعلام کرد.
الرشید اما در ژانویه 2021 در اظهارات متفاوتی به نقل از فرماندار ریاض گفت بخشی از مترو در سه ماهه سوم سال جاری (2021) به بهره برداری خواهد رسید. اما این آخرین وعده مقامات سعودی پیرامون این پروژه نبود. در مارس سال گذشته میلادی صالح الجاسر وزیر حمل و نقل سعودی پایان سال 2022 را به عنوان زمان پایان پروژه تعیین کرد اما اکنون و با گذشت حدود 10 روز از سال 2023 متروی ریاض هنوز افتتاح نشده و البته نه تاریخ جدیدی برای آن تعیین شده و نه هزینه واقعی اجرای پروژه اعلام شده است.
مبارزه با فساد یا حذف رقبای احتمالی!
این تاخیرها در حالی رخ می دهد که محمد بن سلمان پس از به دست گرفتن قدرت در عربستان در مصاحبه ای با ابراز گلایه شدید از فساد در اجرای پروژه های عمرانی در عربستان مبارزه با این نوع فساد را از اولویت های خود اعلام کرد و به تبع آن بسیاری از کارگزاران و پیمانکاران بزرگ پروژه های سعودی را به بند کشید. افزون بر این ملک سلمان با تاسیس تشکیلات جدیدی به نام هیئت نظارت و مبارزه با فساد (النزاهه) و گماردن بن سلمان به ریاست این سازمان زمینه را برای هرگونه برخورد با شاهزداگان ارشد، وزرای پیشین دولت و سرمایه داران بزرگ سعودی فراهم کرد. بن سلمان با استفاده از این پوشش تنها در پرونده موسوم به هتل ریتز-کارلتون مبلغی بیش از 100 میلیارد دلار را از 320 بازداشتی این پرونده به بهانه فساد در اجرای پروژه های دولتی و اختلاس بازپس گرفت اما به گفته ناظران این مبلغ به خزانه سعودی واریز نگردید!
هرچند برخورد با شاهزادگان ثروتمند از زد و بندی های دولتی و تاجران بزرگ رانت خوار سعودی در قالب اجرای طرح های سازمان "النزاهه" در ابتدای تصدی ولایتعهدی توسط بن سلمان این امید را در مردم عربستان زنده کرد که ولیعهد جوان قصد مبارزه جدی و بدون ملاحظه با سیستم فاسد درباری و دیوانی سعودی را دارد، اما با گذشت 5 سال و عدم مشاهده هرگونه تغییر رویه در نحوه فعالیت های دولت و عدم بهبود خدمات عمومی در عربستان، اکنون برخی را به این نتیجه رسانده که دولت بن سلمان نیز بر همان ریل پیشین در حال حرکت بوده و درب همچنان بر پاشنه سابق می چرخد و سرکوب متنفذین دولت‌های پیشین صرفا با انگیزه های سیاسی و برداشتن مخالفین احتمالی ولیعهد جدید بوده است.
پروژه ها عمرانی؛ محل امن تبدیل درآمد نفت به ثروت شخصی شاهزادگان سعودی
نگرانی دیگری که بسیاری از منتقدین دولت سعودی آن را ابراز می کنند، پروژه‌های جدید محمد بن سلمان در قالب چشم انداز 2030 سعودی است. طرح‌هایی همچون نئوم، لاین، تروجینا، برج های جده و ریاض و دیگر طرح‌های چشم انداز که از نه از نظر حجم و نه از نظر هزینه به هیچ عنوان با پروژه‌های دولت‌های پیشین سعودی قابل مقایسه نیستند. بر اساس آنچه اعلام شده نئوم به تنهایی به هزینه‌ای بیش از 500 میلیارد دلار نیاز دارد و از نظر حجم نیز بسیار وسیعتر از طرح متروی ریاض است. منتقدین دولت سعودی با اشاره به غیرقابل نظارت بودن چنین پروژه‌هایی، آن را محل امن خاندان سعودی برای تبدیل درآمد نفت عربستان به ثروت شخصی شاهزداگان می دانند. همانگونه که سلطان بن عبدالعزیز با استفاده از جهش قیمت نفت در دهه هفتاد میلادی توانست ثروتی افسانه ای در حدود 270 میلیارد دلار بیندوزد و ولید بن طلال دیگر شاهزاده سعودی با خرید هتل‌ها و بانک‌ها و بنگاه‌های اقتصادی از درآمد نفت عربستان، سال‌ها در صدر لیست ثروتمندترین‌های جهان جا خوش کرده بود.
اندیشکده مرصاد - سید هاشم رضوی