العالم ـ یادداشت
ایران با برخورداری از بزرگ ترین ذخایر هیدروکربوری جهان (نفت و گاز)، جایگاهی ویژه در مبادلات انرژی دارد.
دخایر در جای هیدروکربوری یک هزار و 140 میلیارد تخمین زده می شود که رتبه نخست در جهان به شمار می رود.
ایران در نظر دارد میزان تولید گاز خود را از بیش از 700 میلیون مترمکعب کنونی به یک هزار و 300 میلیون مترمکعب در روز افزایش دهد.
همچنین قرار است ظرفیت تولید نفت به روزانه پنج میلیون و 700 هزار بشکه افزایش یابد.
ایران در بخش زیادی از صنعت نفت به خودکفایی رسیده است؛ به طوری که 70 درصد تجهیزات صنعت نفت در داخل کشور ساخته می شود که در منطقه خاورمیانه بی همتاست.
البته رسیدن به این دستاوردها به آسانی تحقق نیافته و دشواری های فراوانی در طول این مسیر وجود داشته است.
سایه خارجی بر صنعت نفت ایران
در سال 1280 میلادی و در دوره حکومت مظفرالدین شاه قاجار امتیاز استخراج، بهره برداری و لوله کشی نفت و قیر در سراسر ایران (بجز پنج استان آذربایجان، گیلان، مازندران، گرگان و خراسان) به مدت 6 دهه به شرکت دارسی داده شد تا این شرکت از عواید حاصل از آن 16 درصد به عنوان حق‌الامتیاز و 20 هزار لیره نیز به صورت نقد به عنوان سهم ایران، به دولت بپردازد.
پس از کسب این امتیاز، جست و جوی نفت در ایران آغاز شد. در نهایت، در ساعت چهار صبح روز پنجم خرداد ماه 1287 خورشیدی برابر با 26 ماه مه 1908 میلادی، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر 300 متر در منطقه نفتون عبور کرد و آخرین ضربه خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد.
نفت از عمق 360 متری با فشار زیادی تا 50 پا (15 متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران کرد و بدین ترتیب فصل جدیدی در تاریخ کشور رخ داد و ایران به جمع کشورهای نفتخیز جهان پیوست.
پس از کشف نفت در پنجم خرداد 1287 خورشیدی در ایران، چرخ این صنعت با مدیریت شرکت های انگلیسی به چرخش درآمد؛ به طوری که متخصصان ایرانی نتوانستند جایگاهی شایسته در این صنعت داشته باشند.
ملی شدن صنعت نفت در بیست و نهم اسفند 1329
به تدریج اعتراضاتی در کشور نسبت به اداره صنعت نفت توسط انگلیسی ها، بی توجهی به متخصصان ایران و چپاول ثروت ملی کشور شکل گرفت که در نهایت به رهبری آیت الله کاشانی و محمد مصدق به ملی شدن صنعت نفت منجر شد.
بیست و چهارم اسفند 1329 ماده واحده‌ای درباره ملی شدن صنعت نفت ایران از تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی گذشت و چند روزی بعد و در آخرین روز سال 1329 مجلس سنا مصوبه مجلس شورای ملی را تایید کرد.
در متن این لایحه آمده بود: به نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تامین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرارگیرد.
بدین ترتیب بیست و نهم اسفند 1329 به عنوان روز تاریخی ملی شدن صنعت نفت ایران در حافظه ملت ایران باقی ماند.
حرکت ملی شدن صنعت نفت در شرایطی شکل گرفت که ایران بزرگ ترین تولیدکننده نفت خام خاورمیانه بود و پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق، چهارمین تولیدکننده معتبر نفت خام دنیا محسوب می شد.
در آن دوران، کل تولید نفت خام ایران، 32 میلیون تن در سال بود که معادل بیش از یک سوم مجموع تولید نفت خام خاورمیانه به شمار می آمد. از سوی دیگر، ایران 90درصد نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را در آن دوران تامین می کرد.
پس از ملی شدن صنعت نفت، انگلیس که با تصویب این قانون منافع خود را در خطر می دید، برای جلوگیری از به ثمر نشستن حرکت ملی شدن صنعت نفت، از همه دسیسه های ممکن استفاده کرد؛ بویژه تحریم نفت ایران در نیمه اول سال 1330 با هدف به خطر انداختن ثبات سیاسی و اقتصادی کشور.
انگلیس به همه خریداران نفت خام ایران هشدار داده بود از ایران نفت نخرند.
دولتمردان وقت ایران در ادامه مبارزات خود توانستند بر این حرکت استعمارگر پیر فایق آیند. دکتر مصدق نخست وزیر وقت، برای خنثی کردن توطئه انگلیس و کسب درآمد برای کشور، ترجیح داد نفت خام را با تخفیف به مشتریان بفروشد.
درآمدی که دولت مصدق با فروش تخفیفی نفت خام و فراورده نفتی برای کشور کسب کرد 2برابر رقمی بود که «شرکت نفت انگلیس و ایران» بابت فروش سالیانه 31میلیون تن نفت خام به ایران پرداخت می کرد.
ادامه تفکر خوداتکایی در صنعت نفت
پس از کودتای بیست و هشتم مرداد 1332، جنبش ملی شدن صنعت نفت به پایان کار خود رسید اما تفکر خوداتکایی در صنعت نفت و جلوگیری از چپاول ثروت ایران توسط بیگانگان همچنان ماندگار بود تا این که انقلاب اسلامی ایران در بیست و دوم بهمن 1357 به پیروزی رسید.
صنعت نفت در سال های دفاع مقدس توانست حملات نظامی و تحریم ها را پشت سر گذاشته و گام دیگری در میر خودکفایی بردارد.
در ادامه این مسیر، تحریم های مرتبط با پرونده هسته ای ایران با هدف فلج کردن صنعت نفت ایران اعمال شد.
این تحریم ها که به گفته کارشناسان به عنوان پیچیده ترین تحریم های نفتی جهان شناخته می شدند، بخش های مختلف صنعت نفت شامل سرمایه گذاری، تامین تجهیزات، صادرات نفت و انتقال پول را هدف قرارداده بود.
این تحریم ها نیز با تلاش دستگاه دیپلماسی و حمایت مقام های بلندپایه کشور رفع شد و بدین ترتیب صنعت نفت ایران از آزمونی دیگر سربلند خارج شد.
اکنون، صنعت نفت ایران با هدف جهشی جدید و ارتقای جایگاه در بازار جهانی انرژی، به دنبال توسعه بخش بالادستی، توسعه ظرفیت پالایشی و پتروشیمی و جلوگیری از خام فروشی است.
به گزارش ایرنا، برای تحقق این هدف، سیاست تعامل مقتدرانه با نظام جهانی و کسب سرمایه ها و فناوری های جدید با تکیه بر دانش و توان نیروهای بومی دنبال می شود.
پشت سر گذاشتن دوران سخت تحریم، افزایش تولید و صادرات نفت بلافاصله پس از اجرای توافق هسته ای برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) و رفع تحریم ها، بازگشت سریع به بازارهای جهانی و کنار زدن رقبای منطقه ای و جهانی، همگی بر عزم و توانایی صنعت نفت ایران برای دستیابی به خوداتکایی و کسب جایگاه شایسته در ساختار جهانی انرژی دلالت دارد.